بازتاب و کارکرد‌های پدیده عموم بلوا در مسائل اصول فقه

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 134، آذر 1402، صفحه 87-102   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.75669.1323

نویسنده

فاطمه ژیان^*

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه، قم، ایران

چکیده

احکام شرعی ازنظر مورد ابتلا بودن، در یک درجه قرار ندارند؛ بعضی محل ابتلای همگان یا اکثر متشرعان و برخی دیگر محل ابتلای افرادی خاص‌ است و یا حتی اگر اغلب را مبتلا سازد، محدود به مدت زمان خاصی است. پدیدهٔ عموم بلوا در بسیاری از مسائل مرتبط با علم اصول فقه بازتاب داشته است. اهمیت و حساسیت مسائل عام‌البلوی و نیاز شدید به آن‌ها سبب سخت‌گیری‌ و دقت نظر فزون‌تر در به‌کارگیری ادلهٔ احکام شده است. در این نوشتار، ابتلای عمومی و میزان دخالت آن در عرصه‌های گوناگون اصول فقه به‌روش توصیفی‌تحلیلی تبیین شده است. عام‌البلوی‌بودن در ملاک حجیت ادله‌ای چون سنت و اخبار منعکس شده است؛ به‌طوری که اکثر محققان معتقدند که روایات عام‌البلوی بایستی علم‌آور باشد یا دست‌کم از شهرت و شیوعی بیش از سایر روایات برخوردار باشد. از سوی دیگر، عام‌البلوی‌بودن در تثبیت موضوع سیره و اجرای اصل برائت اثرگذار است و به ضمیمهٔ نرسیدن ردع شارع، دلیل بر احراز عدم‌ردع محسوب می‌شود و درنتیجه حجیت سیرهٔ عقلا را در پی دارد.

کلیدواژه‌ها

عام‌البلوی؛ اصول فقه؛ ابتلای همگانی؛ حجیت ادله

مراجع

ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌علی. عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة. قم: سیدالشهدا. 1403ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. المهذب. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1406ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الصادر. 1414ق.

استرآبادی، محمدامین‌بن‌محمدشریف. الفوائد المدنیّة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1426ق.

امین، محسن. اعیان الشیعة. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. مطارح الأنظار. قم: آل‌البیت(ع). 1404ق.

ایوان کیفی، محمدتقی‌بن‌عبدالرحیم. هدایة المسترشدین. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعة الی تصانیف الشیعة. قم: اسماعیلیان. 1408ق.

آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین. سؤال و جواب. قم: کاشف‌الغطاء. بی‌تا.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الدرر النجفیة. بیروت: دار المصطفی لإحیاء التراث. 1423ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرایع. بی‌جا: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی. بی‌تا.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. فوائد الطوسیة. بی‌جا: محلاتی. 1423ق.

خویی، ابوالقاسم. التنقیح فی شرح العروة الوثقى. قم: دار الهادى. 1410ق.

خویی، ابوالقاسم. کتاب المساقاة. نجف: حیدریة. 1374ق.

خویی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. بی‌جا: احیاء آثار الإمام الخوئی. 1417ق.

سبحانی، جعفر. نظام الإرث فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). 1415ق.

سرمینی، محمدانس. «الخبر الآحاد فی سیاق عموم البلوی، تحریر المسئله و تأصیلها عند متقدمی الحنفیة»، مجلۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه مرمره، ش55، 1439ق، 25تا51.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 1362.

طباطبایی، محمدکاظم. العروة الوثقى. مؤسسة النشر الإسلامیة. ١٤٢٠ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة فی الأصول. قم: تیزهوش. 1417ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب. مشهد: مجتمع بحوث اسلامی. 1415ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. نهایة الوصول إلی علم الأصول. بی‌جا: مؤسسۀ امام صادق(ع). بی‌تا.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الذریعة الی اصول الشریعة. تهران: دانشگاه تهران. 1376.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الناصریات. بی‌جا: مؤسسة الهدی. 1417ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. بی‌جا: دار الرضی‌. بی‌تا.

قلعه‌جی، محمد رواس، حامد صادق قنیبی. معجم لغة الفقهاء. بی‌جا: دار النفائس. 1408ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. الرسائل التسع. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی. 1413ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المختصر النافع فی فقه الإمامیة. تهران: قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة. 1410ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: سیدالشهداء. 1407ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. معارج الأصول. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا.

محمدی، سیدصادق. «درس خارج فقه». 22/10/99:

https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/mohammadi/feqh/99/991022/%D8%B9%D8%A7%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D9%88%DB%8C%20%D8%B1%D8%AF%D8%B9%DB%8C.

مرتضوی، سیدضیاء. «سیدمرتضی و عدم‌حجیت خبر واحد در مسائل عام‌البلوی»، هزارۀ سیدمرتضی علم‌الهدی. دورۀ1، ش1، زمستان 1398، 139تا185.

مکارم شیرازی، ناصر. تعلیقات عروة الوثقی. قم: مدرسهٔ امام علی(ع). 1428ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. قوانین المحکمة فی الأصول. قم: احیاء الکتب الإسلامیة. 1430ق.

هاشمی شاهرودی، محمود و همکاران. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع). قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى. 1387.

یوسفی ‌مقدم، محمدصادق. درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. ۱۳۸۷.