شخصیت فضولی و تأثیر آن بر صحت معاملات وی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 9-38   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.76049.1340

نویسندگان

سجاد داورپناه مقدم¹؛ حسین صابری^{* 2}؛ حسین ناصری مقدم²

¹دانش آموختۀ دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اکثر فقیهان در مورد معاملات فضولی بر شخصیت فضولی تأکید نورزیده و در مورد آن اطلاق جاری کرده‌اند. از دیدگاه ایشان، هر فردی می‌تواند نقش فضولی را ایفا کند. این رویه در هر دو دیدگاه مشهور، یعنی صحت فضولی و دیدگاه نادر، یعنی بطلان فضولی، جریان دارد. مشهور در تعارض میان روایات صحت و بطلان، به تفسیرهایی از روایات بطلان پرداخته‌اند که به‌هیچ‌وجه درخورِ دفاع نیستند. این تفاسیر بر پایۀ بی‌توجهی به قیدهای روایات صحت، بنا شده و نشئت‌گرفته از اثبات بی‌چون‌وچرای حکم معاملات فضولی است. با دقت در عرف و سیرۀ عقلا و روایات صحت فضولی، به قیدهایی توجه می‌یابیم که صحت معاملۀ فضولی به آن‌ها منوط شده است و فقدان این قیدها در مصادیق ذکرشده در روایاتی دیگر، دلیل بر بطلان آن‌ها شده است. براین‌اساس، در هر دو دسته اطلاق وجود ندارد و به‌تبع آن، صحیح یا باطل‌دانستن معاملۀ فضولی به‌صورت مطلق نیز صحیح نیست. این قیدها که نشئت‌گرفته از شخصیت فضولی است، عبارت‌اند از: اُلفت میان فضولی و اصیل، امین شمرده‌شدن فضولی ازسوی اصیل و یکی‌بودن عاقد و معقودٌله. با استناد به عرف و روایاتی که در مورد صحت و بطلان معاملات فضولی وارد شده‌اند، اثبات می‌شود که صحت و بطلان معامله به ویژگی‌های خاص نشئت‌گرفته از شخصیت فضولی وابسته است.

کلیدواژه‌ها

فضولی؛ شخصیت فضولی؛ معاملات فضولی

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌حمزه، محمدبن‌علی. الوسیلة إلی نیل الفضیلة. قم: مکتبة آیت‌الله ‌العظمی‌ المرعشی‌ النجفی(ره). 1408ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. مسند الإمام احمدبن‌حنبل. بی‌جا: الرسالة. 1421ق.

اراکی، محمدعلی. کتاب البیع. قم: اسماعیلیان. ۱۴۱۵ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة. تهران: منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة دار الأسوة. ۱۴۱۷ق.

انصاری، قدرت‌الله. موسوعة احکام الأطفال و أدلتها. قم: مرکز فقهی ائمهٔ اطهار(ع). 1429ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. القضاء و الشهادات. قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری ‌المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأعظم الأنصاری الأمانة العامة. ۱۴۱۵ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب المحرمة. قم: گروه پژوهش در کنگرهٔ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم. چاپ‌اول، ۱۴۱۵ق.

ایروانی، باقر. دروس تمهیدیة فی‌الفقیه الاستدلالی علی‌المذهب الجعفری. قم: مؤسسة الفقه. چاپ‌دوم، 1427ق.

ایوان کیفی، محمدتقی‌بن‌عبدالرحیم. تبصرة الفقهاء. قم: مجمع ذخائر اسلامی. 1427ق.

آبی، حسن‌بن‌ابیطالب. کشف الرموز فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1408ق.

آل کاشف‌الغطاء، عباس‌بن‌حسن. منهل الغمام فی شرح شرائع الإسلام. نجف: مؤسسة کاشف ‌الغطاء العامة. 1424ق.

آل‌عصفور، حسین‌بن‌محمد. سداد العباد و رشاد العباد. قم: محلاتی. 1379.

بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی. بلغة الفقیه. تهران: مکتبة الصادق(ع). 1362.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1363.

بروجردی، حسین. الرسائل الفقهیة. قم: طبا. 1394.

بروجردی، حسین. کتاب الإجارة و الغصب و الوصیة. تهران: سرایی. 1394.

شهیدی تبریزی، میرفتاح. هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب. تبریز: چاپخانهٔ اطلاعات. چاپ‌اول، ۱۳۷۵ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‎البیت(ع). چاپ‌اول، ۱۴۰۹ق.

حکیم، محسن، نهج الفقاهة. قم: بهمن. بی‌تا.

حلی، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، ۱۳۸۷ق.

خراط‌ها، محمدطه، سیدمصطفی سعادت مصطفوی. «کاشفیت یا ناقلیت اجازهٔ معاملهٔ فضولی در فقه امامیه و قانون مدنی ایران»، مطالعات فقه و اسلامی و مبانی حقوق. ش5، پاییز و زمستان95، 25تا34.

خمینی‌، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1421ق.

خمینی‌، روح‌الله. کتاب البیع. مقرر: محمدحسن قدیری. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1376.

خمینی، مصطفی. تحریرات فی الأصول. بی‌جا: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1418ق.

خمینی، مصطفی. کتاب البیع. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1376.

خوانساری، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. تهران: صدوق. 1355.

خوانساری، محمد. الحاشیة الثانیة علی‌ المکاسب. قم: بی‌نا. بی‌تا.

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. قم: انصاریان. چاپ‌چهارم، 1417ق.

خوئی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی. 1418ق.

راوی، هادی غلامرضا، عبدالله امیدی‌فرد. «آثار عقد فضولی در مصاهرت»، فقه و حقوق خانواده. دورهٔ24، ش71، 1398، 5تا26. https://doi.org/10.30497/flj.2019.71374

روحانی، صادق. فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب مدرسهٔ امام صادق(ع)‌. 1412ق.

روحانی، صادق. منهاج الفقاهة. قم: انوار الهدی. چاپ‌پنجم، 1429ق.

ره‌پیگ، سیامک. «اجازهٔ وارث معاملهٔ فضولی در قانون مدنی ایران». دیدگاه‌های حقوق قضایی. ش5 و 6، بهار و تابستان76، 71تا78.

سبحانی تبریزی، جعفر. رسائل فقهیه. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). ۱۴۲۹ق.

سند، محمد. فقه المصارف و النقود. قم: محبین. 1428ق.

شاه ملک‌پور، حسن، رضا دریایی. «تحلیل اثر وضعی معاملات فضولی». فصلنامهٔ تعالی حقوق. س12، ش3، پاییز1400، 182تا201. https://doi.org/10.22034/thdad.2021.504713.1513

شهید اول، محمدبن‌مکى‌. غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. ۱۴۱۳ق.

شیرازی، محمدکاظم. بلغة الطالب. تهران: بوذرجمهری. ۱۳۷۰ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌. چاپ‌هفتم، بی‌تا.

طباطبایی قمی، تقی. دراساتنا من الفقه الجعفری. قم: خیام. 1400ق.

طباطبایی قمی، تقی. مبانی منهاج الصالحین. قم: قلم الشرق. 1426ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم. حاشیةالمکاسب. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، ۱۴۲۱ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1418ق.

طباطبائی حکیم، محمدسعید. مصباح المنهاج: التجارة. نجف: مؤسسة الحکمة الثقافة الإسلامیة. ۱۴۲۸ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی. 1400ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه. چاپ‌چهارم، 1407ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

علی‌نژادی، محسن، زهرا علی‌نژادی. «توارث اجازه در معامله فضولی». قانون یار. دورهٔ2، ش7، پاییز97.

فاضل لنکرانی، درس مکاسب، جلسهٔ نهم، بیع فضولی. https://darsgoftar.net/mbook/25/851

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. کنز العرفان فی فقه القرآن. تهران: مرتضوی. 1373.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.

قزوینی، علی‌بن‌اسماعیل. ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1424ق.

کاظمی، اسدالله‌بن‌اسماعیل. مقابس الأنوار. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. چاپ‌اول، 1429ق.

لولو، سیده مهناز. «مبانی و چگونگی جبران خسارات وارده به خریدار در معاملهٔ فضولی با مطالعهٔ تطبیقی در حقوق انگلستان»، حجت مبین، مطالعات حقوقی. دورهٔ9، زمستان96، 229تا242.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

مامقانی، محمدحسن‌بن‌عبدالله. غایة الآمال. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. چاپ اول، 1316ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تهران: دار الکتب الإسلامیة‌. چاپ‌دوم، 1404ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: کتابخانهٔ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره). ۱۴۰۶ق.

محقق داماد، سیدمصطفی. «وضعیت حقوقی معاملهٔ فضولی مسبوق به منع»، تحقیقات حقوقی. دورهٔ18، ش69، اردیبهشت94، 23تا 33.

مرتضی زبیدى، محمدبن‌محمد‌. تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر. 1414ق.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقاهة فی أحکام العترة الطاهرة: النکاح. قم: دار النشر الإمام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). ۱۳۹۰.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقاهة: البیع. قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1425ق.

مکارم شیرازی، ناصر. کتاب النکاح. قم: مدرسهٔ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1424ق.

منتظری، حسینعلی. کتاب الزکاة. قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة. 1409ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ۱۴۱۳ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. رسائل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1385.

میلانی، محمدهادی. کتاب البیع. قم: مرکز الحقائق الإسلامیة. 1429ق.

نائینی، محمدحسین. منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. تهران: المکتبة المحمدیة‌. 1373.

نجاشی، احمدبن‌علی. رجال النجاشی: فهرست أسماء مصنفی الشیعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

نجفی، هادی. الآراء الفقهیه. اصفهان: مهر قائم. ۱۳۸۷.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل. بیروت: آل‌البیت(ع). ۱۴۰۸ق.