پیشرفت یا کامیابی علم از دیدگاه فلسفه علم: ضرورت تغییر رویکرد از فعالیت علمی به پیشرفت علمی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 23، خرداد 1401، صفحه 5-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/infosci.2022.70141.1050

نویسندگان

محمدرضا داورپناه^{* 1}؛ ملیحه فخارطبسی²

¹استاد بازنشسته گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف: هدف این مقاله تحلیل دیدگاه‌های مختلف درباره پیشرفت علم و نقدهای وارده بر هر یک و تبیین ضرورت تغییر رویکرد از فعالیت علمی به پیشرفت علمی است.
روش‌شناسی: پژوهش حاضر از حیث ماهیت، نظری ـ فلسفی و از نظر روش قیاسی و استنتاجی است. با استفاده از این روش نظریه‌ها و آراء صاحب‌نظران در باب پیشرفت علم واکاوی و توصیف‌شده و به کمک قیاس نتایجی استنتاج شده است.
یافته‌ها: در باب پیشرفت علم سه رویکرد وجود دارد: رویکرد معرفتی، رویکرد معنایی و رویکرد عملکردی ـ درونی. هر یک از این رویکردها حکایت‌های متفاوتی از پیشرفت علم عرضه می‌دارند. در دیدگاه معرفتی یا رویکرد سنتی، پیشرفت علم تجمع یا انباشتی از باورهای علمی واقعی است. بر انباشتگی خطی دانش و ابقاء نظریه‌های علمی تأکید می‌شود. در رویکرد معنایی، رئالیست‌ها توفیق علم را حاصل صدق تقریبی، صدق‌نمایی، ارجاع عبارات اصیل یا ترکیبی از این امور می‌دانند و بر ایده همگرایی، انباشتگی و انطباق در علم پای می‌فشارند. رویکرد عملکردی درون‌گرا و مسئله‌محور است و پیشرفت علم را حاصل انقلاب‌های علمی می‌داند. طرفداران این رویکرد یا پسارئالیست‌ها، نسبی‌گرا هستند. این نسبی‌گرایان متهمند که موضع آنها به نسبی بودن منجر می‌شود و اعتبار و قدرت روش علمی را برای مبارزه یا مواجهه با باورهای دیگر تضعیف می‌کند؛ به‌علاوه به خاطر خصلت سرنگون‌کننده انقلاب، هیچ انباشت علمی‌ وجود ندارد. در مقابل رئالیست‌ها که اعتقادی به تغییرات انقلابی در نظریه‌های علمی ندارند، معتقدند که در اثر به‌وجود آمدن اصلاح تدریجی نظریه‌ها، علم رشد می‌یابد.
نتیجه گیری‌: علیرغم تفاوت در نظریه‌ها، هر سه رویکرد پیشرفت علم را پیشرفت شناختی می‌دانند، نه تولید نوشتارگان یا تولید اطلاعات علمی (کتاب، مقاله). حرکت در مسیر علم باید شکوفایی ابعاد مختلف توسعه را فراهم آورد. پیشنهاد پژوهش آن است که مفهوم پیشرفت علم یا پیشرفت شناخت در قالب «اصل کانتی اشاعه سؤال» قابل توجیه است.

کلیدواژه‌ها

پیشرفت علم؛ رئالیسم علمی؛ رویکرد معرفتی؛ رویکرد معنایی؛ رویکرد عملکردی-درونی

مراجع

اسمیت، نیوتن (1383). عقلانیت علم. معرفی مرتضی فتحی زاده، ذهن، 17، 133-155. دسترسی در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ : از: http://zehn.iict.ac.ir/article_16050_7a0d1be3add3622b5cb8358274a2331b.pdf

اعتمادی بزرگ، امیر؛ آرام، محمدرضا؛ حسن‌خانی، جعفر (۱۳۹۷). دیدگاه مکاتب فلسفه علم در باب پیشرفت علم؛ با نگاهی بر دیدگاه اسلام. پژوهش‌های علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱(۹)، ۱۲۱-۱۵۰. دسترسی در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://ensani.ir/file/download/article/1556013133-9732-17-6.pdf

اکبری تختمشلو، جواد؛ گلشنی، مهدی (۱۳۹۲). رئالیسم درونی: جایگزین پاتنم برای رئالیسم متافیزیکی. متافیزیک، ۱۶(۴۹)، ۱-۳۴. دسترسی در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://ensani.ir/file/download/article/20140824152614-9562-41.pdf

اکبری تختمشلو، جواد؛ زیباکلام، سعید (1390). عقلانیت در فلسفه علم پوپر. فلسفه علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۲(۱)،‌ ۲۵-۶۴. دسترسی در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: https://philosophy.ihcs.ac.ir/article_191_7e3b4e03ee7212c19ed10df2251ede59.pdf

باقری، خسرو؛ سجادیه، نرگس؛ توسلی، طیبه (۱۳۸۹). رویکردها و روش‌های پژوهش در فلسفه تربیت. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

بخشی‌زاده، امیرمهدی (۱۳۹۰). فایرابند و معقولیت معرفت علمی. تهران: کتاب فردا.

پاک­سرشت، محمدجعفر (1379). فرضیه در تاریخچه پژوهش علمی و مشکلات فرضیه آزمایی در علوم تربیتی و رفتاری. مجله علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، (۱-۲)۷، ۱-۲۸. دسترسی در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: https://www.sid.ir/FileServer/JF/52313790202.pdf

پوپر، کارل رایموند (۱۳۷۹). اسطوره چارچوب: در دفاع از علم و عقلانیت. ترجمه علی پایا، تهران: طرح نو.

پوپر، کارل رایموند (۱۳۶۸). حدس­ها و ابطال­ها. ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.

چالمرز، آلن فرانسیس (۱۳۷۸). چیستی علم‌: درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی‌. ترجمه سعید زیباکلام‌، تهران‌: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت‌): شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.‌

چایلد، گوردون (1364). جامعه و دانش. ترجمه محمدتقی فرامرزی، تهران: انتشارات سهروردی.

حافظ‌نیا، محمدرضا (۱۳۸۶). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: سمت.

حشمتی، حسن (۱۳۸۴). ون فراسن و براهین رئالیسم علمی. حوزه و دانشگاه، ۴۳(۱۱)، ۷۹-۱۰۶. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://method.rihu.ac.ir/article_566_ab69714fb1b070638f95bb4a87df5ae3.pdf

داورپناه، محمدرضا؛ مختاری، حیدر (۱۳۹۳). نظریه علم. تهران: دبیزش.

رشر، نیکلاس (۱۳۹۳). معرفت‌سنجی. ترجمه مرتضی بحرانی، تهران: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، موسسه کتاب نشر.

رجبی، اسلام (۱۳۹۷). درآمدی بر رئالیسم علمی. معرفت، ۷ (۲۷)، ۴۱-۵۳. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://ensani.ir/file/download/article/1566626453-9723-250-4.pdf

رفیع‌پور، فرامرز (۱۳۸۹). کندوکاوها و پنداشت‌ها: مقدمه‌ای بر روش‌های شناخت جامعه و تحقیقات اجتماعی. چاپ هجدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.

سردار، ضیاء‌الدین (۱۳۸۵). تامس کوهن و جنگ‌های علم. ترجمه جلال آل احمد، تهران: چشمه.

صادقی، رضا (۱۳۹۴). پیشرفت علم در پارادایم کوهن. فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت.

صفار حیدری، حجت؛ باقری، عصمت (۱۳۹۰). نظریه معرفت‌شناسی تکاملی پوپر و نگاهی انتقادی به کاربردهای آن در تعلیم و تربیت. پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت، ۱(۱)، ۱۵۹-۱۸۴. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://ensani.ir/file/download/article/20130914145058-9828-45.pdf

عبدخدایی، زهره؛ پورحسن درزی، قاسم؛ احمدی افرمجانی، علی‌اکبر؛ کلباسی اشتری، حسین (۱۳۹۴). تحلیل رئالیسم معرفتی از دیدگاه لری لائودن: آیا رئالیسم معرفتی تبیین صحیحی از پیشرفت علم دارد؟. فلسفه علم، پژوهشگاه علوم و مطالعات فرهنگی، ۱(۵)، ۷۹-۱۰۰. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از:

 http://ensani.ir/file/download/article/20160117142129-9742-50.pdf

کوهن، تامس (۱۳۸۹). ساختار انقلاب­های علمی. ترجمه سعید زیباکلام، تهران: سمت.

گادفری اسمیت، پیتر (۱۳۹۲). درآمدی بر فلسفه علم. ترجمه نواب مقربی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

گایسلر، ایلایزر (۱۳۹۳). دانش و نظام‌های دانش، فراگیری از شگفتی‌های ذهن. ترجمه مرتضی کوکبی، تهران: سپهر دانش.

لازی، جان (۱۳۷۷). درآمدی تاریخی به فلسفه علم، ترجمه علی پایا. تهران: سمت.

مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۰). قیاس‌ناپذیری پارادایم‌های علمی. تهران: نشر نی.

مقدم حیدری، غلامحسین (۱۳۹۳). ارزیابی استعاره تکامل داروینی در نظریه پارادایمی کوهن. روش‌شناسی علوم انسانی. ۸۱(۲۰)، ۱۲۹-۱۴۹. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://ensani.ir/file/download/article/20160911134502-9897-144.pdf

هشیار، یاسمن (۱۳۸۴). لائودن و واقع‌گرایی همگرا. ذهن، ۲۳، ۸۲-۵۹. بازیابی شده در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ از: http://zehn.iict.ac.ir/article_16137_9b3acc307fd246bcaa6109237e5ee711.pdf

Bird, A. (2015). Scientific Progress. The Oxford Handbook of Philosophy of Science, Jul 2015. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199368815.013.29

Frohlich, G. (1996). The value of scientific communication. Review of Information Science, 1(2):1-12. Retrieved April 27, 2022, from: http://eprints.rclis.org/8924/1/SurplusValueScienComm.pdf

Laudan, L. (1981). A confutation on convergent realism. Philosophy of science. (48)1, 19-49. Retrieved April 27, 2022, from: https://doi.org/10.1086/288975

Laudan, L. (1977). Progress and its problems. London: routedge and Kegan paul.

Mills, Susan K. & Beathy, John H. (2006), “The propensity interpretation of fitness” in Sober, Elliott, Conceptual Issues in evolutionary biology ,USA, MIT Press, third edition.

Popper, K. (1959). The Logic of Scientific Discovery. New York: Basic Book.

Popper, K. R. (1989). Conjectures and Refutations. United Kingdom, Routledge.

Putnam, H. (1987). Meaning and the moral science. London: Routledge and Kegan paul.

Resnik, D. (1992). Convergent realism and approximate truth. Proceeding of Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, (1), 421 – 434. DOI: https://doi.org/10.1086/psaprocbienmeetp.1992.1.192772

Van Frassen, B.C. (1980). The scientific image. London: oxford university press. Retrieved April 27, 2022, from: http://epistemh.pbworks.com/f/2.+Oxford.University.Press.USA.The.Scientific.Image.Okt.1980.pdf

Weinberg, A. (1963). Criteria for scientific choice. Minerva, 2(1), 159-171. DOI: 10.1007/BF01096248.