اضمار و زیادت حرف «لا» در قرآن با بررسی چالش‌های تفسیری آن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 97-114   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.67747.1006

نویسندگان

احسان رسولی کرهرودی¹؛ ابراهیم اناری بزچلوئی^{* 2}؛ سید ابوالفضل سجادی²؛ احمد امیدعلی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان های خارجی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

حذف و زائدبودن برخی حروف در قرآن کریم ازجمله مباحث چالش‌برانگیز در بین مفسران است. برخی علمای نحو، بین حذف و اضمار فرق قائل می‌شوند؛ حذف آن است که اثری از کلمهٔ محذوف در کلام نباشد، برخلافِ اضمار که در لفظ، پنهان؛ ولی در معنا، مدنظر است. نوشتار حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و رجوع به کتب تفسیری درصدد بیان آیاتی است که در آن‌ها حرف «لا» مضمر یا زائد است و سپس اقوال گوناگون نحویان در خصوص آن آیات را بیان می‌کند و باتوجه‌به بافت و سیاق کلام به تحلیل و بررسی آن‌ها می‌پردازد.
طبق بررسی کتب تفسیری و آرای نحویان، اضمار حرف «لا» به دو صورت قیاسی و سماعی است که فقط در آیهٔ 85 سورهٔ یوسف، قیاسی و در دیگر آیات، سماعی است. در آیات مدنظر، کوفی‌ها به اضمار حرف «لا» و بصری‌ها به تقدیرِ مضاف معتقدند. توجه به بافت و سیاق کلام، ازجمله موارد مهم در تفسیر و فهم متن است. درنظرگرفتن سیاق متن در آیاتی که حرف «لا» مضمر است، منجر به تأکید معنای کلام شده است. همچنین می‌توان بدون اضمار حرف «لا» به ترجمه و معنایی صحیح از آیات دست یافت. زیادت حرف «لا» در قرآن به‌معنای بیهوده‌بودن آن در کلام نیست؛ بلکه باتوجه‌به سیاق متن برای افادهٔ تأکیدِ نفی است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ اضمار؛ زیادت؛ حرف لا؛ سیاق

مراجع

قرآن کریم

ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی، 1422ق.

ابن‌عادل، عمربن‌علی، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العلمی، 1420ق.

ابن‌عصفور، علی‌بن‌مؤمن، شرح جمل الزجاجی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن‌هشام، عبدالله‌بن‌یوسف، قطر الندی و بل الصدی، قم: ذوی القربی، 1427ق.

ابوالبقاء، ایوب‌بن‌موسی، الکلیات؛ معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، بیروت: الرسالة، 1419ق.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: آستان قدس رضوی، 1408ق.

ابوحیان، محمدبن‌یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر، 1420ق.

ازهری، خالدبن‌عبدالله، اعراب الالفیة المسماة بتمرین الطلاب فی صناعة العرب، صیدا: المکتبة العصریة، بی‌تا.

الهی قمشه‌ای، مهدی، ترجمۀ قرآن، قم: فاطمة الزهراء، 1380.

انصاریان، حسین، ترجمۀ قرآن، تهران: اسوه، 1383.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب االکتب العلمیة، 1415ق.

آیتی، عبدالمحمد، ترجمۀ قرآن، تهران: سروش، 1374.

بدوی، احمداحمد، عبدالقاهر الجرجانی و جهوده فی البلاغة العربیة، بیروت: دار المعرفة، 1430ق.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، المطوّل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1425ق.

جرجانی، عبدالقاهربن‌عبدالرحمن، دلائل الاعجاز، بیروت: دار الکتب العربی، 2014م.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم: اسراء، 1386.

حجت هاشمی خراسانی، حمیدالدین، مفصل شرح مطول، قم: حاذق، 1390.

خطیب، طاهریوسف، المعجم المفصل فی الاعراب، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1428ق.

ذوالرمة، غیلان‌بن‌عقبه، دیوان شعر، شرح احمد حسن بسج، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

زرکشی، محمدبن‌بهادر، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1410ق.

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت: دار الکتب العربی، 1407ق.

سامرائی، فاضل صالح، معانی النحو، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، 1428ق.

سمین حلبی، احمدبن‌یوسف، عمدة الحفاظ فی تفسیر اشرف الالفاظ، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.

سیرافی، حسن‌بن‌عبدالله، شرح کتاب سیبویه، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1429ق.

شوکانی، محمد، فتح القدیر، دمشق: دار ابن‌کثیر، 1414ق.

شیخ‌زاده، محی‌الدین، حاشیة محی الدین شیخ‌زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: اعلمی،1390ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، 1372.

طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، 1409ق.

فتوحی، محمود، سبک‌شناسی نظریه‌ها و رویکرد‌ها و روش‌ها، تهران: سخن، 1390.

فراء، یحیی‌بن‌زیاد، معانی القرآن، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1980م.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، العین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 2002م.

فولادوند، محمدمهدی، ترجمۀ قرآن، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‌، 1418ق.

قائمی‌نیا، علیرضا، بیولوژی نص، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1393.

قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1388.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو، 1364.

کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، 1351.

مشکینی اردبیلی، علی، ترجمۀ قرآن، قم: هادی، 1381.

معزی، محمدکاظم، ترجمۀ قرآن، قم: اسوه، 1372.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1371.

میبدی، احمدبن‌محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران: امیرکبیر، 1371.

واحدی، علی‌بن‌احمد، التفسیر البسیط، عربستان: وزارة التعلیم العالی، 1430ق.

وهیبی، صالح‌بن‌سلیمان، «اختلاف العلماء فی الحروف الزائدة فی القرآن الکریم»، مجلة الآداب، دانشگاه ملک سعود،ج12، ش1، 1421ق، صص3تا41.