اعتبارسنجی فهم راویان

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 73-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.68547.1045

نویسندگان

سیدعلی دلبری^{* 1}؛ محمد زنده دل²

¹دانشیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²طلبه سطح چهار حوزه علمیه خراسان

چکیده

از عناصر مؤثر در تشخیص درست معنای حدیث، دقت و مطالعه در چگونگی فهم و برداشت راوی آن است. فهم راوی گونه‌های متفاوتی دارد و فقیه می‌تواند آن را از طرق مختلف استخراج کند. تأثیر درخورِ توجه فهم راوی در استنباطات فقهی سبب شده تا این عنصر از دیرباز مدنظرِ فقیهان و محدثان شیعه قرار گیرد؛ اما اصولیان مباحث نظری مانند حجیت آن را اصلاً به بحث نگذاشته‌اند.
این نوشتار با رویکردی توصیفی‌تحلیلی درصدد است با محوریت احادیث افتایی، به تجزیه و تحلیل فهم راوی بپردازد و اصول حجیت فهم راوی را بیان و در مواردی نقد و اثبات کند که فهم راوی، اجتهاد شخصی وی به شمار نمی‌آید و نیز شرایط حجیت فهم راوی و به‌دوربودن آن از قلمروِ اجتهادات شخصی را بررسی می‌کند.
فهم و برداشت عرفیِ راوی، جزء اخبار حسی و بر طبق اصول عقلائیه در محاورات است و از اعتبار کافی برخوردار است. از مصادیق فهم عرفی عبارت‌اند از: تعیین مشارٌالیه کلام امام، تفسیر فعل معصوم، تعیین مرجع ضمیر در احادیث مضمر، ذکر مصداق برای حدیث و برداشت‌های استخراج‌شده از سؤال راوی.
اجتهاد شخصی و اخبار حدسی راوی درخورِ اعتماد نیست و در فرض شک در حسی یا حدسی‌بودن برداشت راوی، اصل در حسی‌بودن گزارش راوی است.

کلیدواژه‌ها

فهم راوی؛ حجیت فهم راوی؛ سؤال راوی؛ فهم عرفی؛ اجتهاد راوی

مراجع

ابن‌بابویه، علی‌بن‌حسین، مجموعه فتاوى ابن‌بابویه، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الهدایة فی الاصول و الفروع، چاپ‌اول، قم: امام‌ هادى(ع)، 1418ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، معانی‌ الاخبار، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1403ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: دفتر تبلیغات ‌اسلامی، 1413ق.

اراکی، محسن، ثبوت الهلال فی الاماکن المتباعدة، چاپ‌دوم، قم: مجمع‌ الفکر، 1434ق.

اراکى، محمدعلى، کتاب الصلاة، چاپ‌اول، قم: دفتر مؤلف، 1421ق.

اشتهاردی، علی‌پناه، مدرک العروة، چاپ‌اول، تهران: دار‌ الاسوة، 1417ق.

اصفهانی، محمدتقی، تبصرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: مجمع‌ الذخائر ‌الاسلامیة، 1427ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌پنجم، قم: مجمع ‌الفکر، 1424ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، قم: کنگره، 1415ق.

بحر العلوم، سیدمهدى، مبلغ ‌النظر فی حکم قاصد‌ الاربعة، چاپ‌اول، قم: جامعۀ‌ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1423ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، حدائق ‌الناظرة، چاپ‌اول، قم: جامعۀ ‌مدرسین حوزهٔ علمیه، 1405ق.

بدری، تحسین، معجم مفردات اصول الفقه المقارن، چاپ‌اول، تهران: مشرق، 1428ق.

بروجردى، حسین، البدر الزاهر، چاپ‌سوم، قم: دفتر‌ مرجع، 1416ق.

بروجردى، حسین، تبیان ‌الصلاة، چاپ‌اول، قم: گنج ‌عرفان، 1426ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، الحاشیة علی مدارک ‌الاحکام، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1419ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، الرسائل‌ الفقهیة، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی، 1419ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، الفوائد ‌الحائریة، چاپ‌اول، قم: مجمع‌ الفکر، 1515ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی، 1417ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، حاشیة ‌الوافی، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی، 1426ق.

بهبهانى، محمد‌باقربن‌محمداکمل، مصابیح‌ الظلام، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ وحید بهبهانی، 1424ق.

تنکابنی، محمد، ایضاح الفرائد، چاپ‌اول، تهران: اسلامی، 1385ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل‌ الشیعة، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

حسینی عاملى، محمدجوادبن‌محمد، مفتاح‌ الکرامة، چاپ‌اول، قم: جامعهٔ مدرسین، 1419ق.

حکیم، محسن، مستمسک‌ العروة الوثقى، چاپ‌اول، قم: دار التفسیر، 1416ق.

حلی، حسین، دلیل‌ العروة «المقدمه»، چاپ‌اول، نجف: مطبعة النجف، 1379ق.

خمینی، روح‌الله، الاستصحاب، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام، 1381.

خوانساری، احمد، جامع‌ المدارک، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1405ق.

خویى، ابوالقاسم، مصباح ‌الفقاهة، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

روحانی، محمدصادق، فقه ‌الصادق، چاپ‌اول، قم: دار الکتاب، 1412ق.

ساجدی، ابوالفضل و محمود مرتضوی‌ شاهرودی، «واکاوی گونه‌های دخالت ذهنیت راویان در فهم حدیث»، نشریۀ علوم حدیث دانشگاه قرآن و حدیث، دورۀ 18، ش68، تابستان 1392، صص118تا145.

سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام ‌المکاسب، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام‌ صادق(ع)، 1424ق.

سبحانی، جعفر، ضیاء‌ الناظر، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام‌ صادق(ع)، 1418ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب‌ الاحکام، چاپ‌چهارم، قم: منار، 1414ق.

سند، محمد‌، سند العروة «صلاة المسافر»، چاپ‌اول، قم: داوری، 1413ق.

سند، محمد‌، سند العروة «کتاب الطهارة»، چاپ‌اول، قم: ‌صحفی، 1415ق.

شهید اول، محمدبن‌مکى، ذکرى‌ الشیعة، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1419ق.

شهیدی تبریزی، میرفتاح، هدایة الطالب، چاپ‌اول، تبریز: چاپخانۀ اطلاعات، 1375ق.

صاحب‌جواهر، محمد‌حسن‌بن‌باقر، جواهر‌ الکلام، چاپ‎هفتم، بیروت: دار احیاء ‌التراث‌ العربی، 1404ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم‌ الاصول، چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، چاپ‌هشتم، قم: نشر اسلامی، 1430ق.

صدر، محمدباقر، مباحث الاصول، چاپ‌اول، قم: مرکز النشر، 1408ق.

طباطبائی، على، ریاض ‌المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌‌البیت(ع)، 1418ق.

طباطبایی، محمدبن‌علی، مفاتیح‌ الاصول، چاپ‌اول، قم: آل‌‌البیت(ع)، 1296ق.

طباطبایی‌قمی، تقی‎‌‌بن‌محمد، آراؤنا فی اصول الفقه، چاپ‌اول، قم: محلاتی، 1371.

طباطبایی‌قمی، تقی‎‌‌بن‌محمد، مبانی منهاج الصالحین، چاپ‌اول، قم: قلم الشرق، 1426ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، الاستبصار، چاپ‌اول، تهران: دار الکتب‌ الاسلامیه، 1390ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، التهذیب، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، الخلاف، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1407ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، الرسائل‌ العشر، چاپ‌دوم، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1414ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، المبسوط، چاپ‌سوم، تهران: مرتضوی، 1387ق.

عاملی، محمدبن‌حسن، استقصاء‌ الاعتبار، چاپ‌اول، قم: آل‌‌البیت، 1419ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، مختلف‌ الشیعة، چاپ‌دوم، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهی‌ المطلب، چاپ‌اول، مشهد: مجمع ‌البحوث‌ الاسلامیة، 1412ق.

على‌بن‌موسى، امام هشتم، فقه الرضا، چاپ‌اول، مشهد: آل‌‌البیت(ع)، 1406ق.

فاضل ‌هندی، محمدبن‌حسن، کشف ‌اللثام، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1416ق.

فانی‌اصفهانی، علی، آراء حول مبحث الالفاظ فی علم الاصول، چاپ‌اول، قم: رضا مظاهری، 1401ق.

فیاض، محمداسحاق، تعالیق مبسوطه علی مناسک الحج، چاپ‌اول، قم: محلاتى، بی‌تا.

قائنی، محمد، المبسوط مسائل طیبة، چاپ‌اول، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1430ق.

‌قزوینى، على ‌موسوی، تعلیقة علی معالم الاصول، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1427ق.

‌قزوینى، على ‌موسوی، ینابیع ‌الاحکام، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1424ق.

قطان حلى، محمدبن‌شجاع، معالم ‌الدین، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام‌ صادق(ع)، 1424ق.

قمى، ابوالقاسم، قوانین‌ الاصول، چاپ‌دوم، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1378ق.

کلباسی، محمدبن‌محمدابراهیم، رسالة فی حجیة‌ الظن، چاپ‌اول، بی‌جا: بی‌نا، 1317ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب ‌الاسلامیة، 1407ق.

کورانی عاملی، علی، الرد علی الفتاوی المتطرفة، قم: بی‌نا، 1423ق.

کورانی عاملی، علی، الف سؤال و اشکال، بی‌جا: بی‌نا، 1423ق.

گلپایگانی، محمدرضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، چاپ‌اول، قم: دار‌ القرآن، 1412ق.

گلپایگانی، محمدرضا، کتاب الحج، چاپ‌اول، قم: دار ‌القرآن، 1403ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار ‌الانوار، چاپ‌دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، روضة‌ المتقین، چاپ‌دوم، قم: کوشانبور، 1406ق.

محقق ثانی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد، چاپ‌دوم، قم: آل‌البیت(ع)، 1414ق.

محقق‌ داماد، محمد، کتاب الحج، چاپ‌اول، قم: چاپخانۀ مهر، 1401ق.

مختاری، رضا و محسن صادقی، غنا موسیقی، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات، 1419ق.

مظفر، محمد‌رضا، اصول الفقه، چاپ‌پنجم، قم: دار ‌التفسیر، 1381.

معلم، محمدعلی‌علی‌صالح، التقیة فی فقه اهل البیت، چاپ‌اول، بی‌جا: مؤلف، 1418ق.

میرزای شیرازى، محمدحسن‌بن‌محمود، حاشیة المکاسب، چاپ‌اول، قم: شریف‌ الرضی، 1412ق.

نجم‌آبادی، ابوالفضل، الاصول، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ آیت‌الله بروجردی، 1380.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد‌ الایام، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات، 1417ق.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی، مستند‌ الشیعة، چاپ‌اول، قم: آل‌‌البیت(ع)، 1415ق.

نورى، حسین، خاتمة المستدرک، چاپ‌اول، قم: آل‌‌البیت(ع)، 1417ق.

همدانى، رضابن‌محمدهادی، مصباح الفقیه، چاپ‌اول، قم: جعفری، 1416ق.