پیدایش یک حاشیۀ شهر بر پیکر کلان‌‌شهر مشهد: تحلیلی جامعه‌شناختی- اقتصادی از فرایند شکل‌گیری محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد

جغرافیا و توسعه فضای شهری

مقاله 2، دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 24، اردیبهشت 1403، صفحه 25-47   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgusd.2022.72270.1098

نویسندگان

احمد رمضانی فرخد¹؛ حسین اکبری^{* 2}؛ مجید فولادیان³؛ میثم موسایی⁴

¹دانشجوی دکتری جامعه شناسی و توسعه اقتصادی/ گروه علوم اجتماعی . دانشگاه فردوسی

²حسین اکبری. دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

³گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد.

⁴گروه علوم اجتماعی. دانشگاه تهران

چکیده

حاشیۀ شهر مشهد مجموعه‌ای از مراکز جمعیتی است که طی سال‌ها پیرامون کلان‌شهر مشهد گسترش یافته است و معضلات گوناگونی را برای کلان‌شهر مشهد پدید آورده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه­شناسی اقتصادی فرایند شکل­گیری و تدوام محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محلات حاشیه­نشین، با استفاده از رویکرد تفسیری و روش تحقیق کیفی و بر پایۀ مطالعه اسناد و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختاریافته با 21 نفر از نخبگان، ساکنان و مطلعان از محلۀ قلعه‌خیابان انجام شده است. مصاحبه ها به روش نمونه گیری گلوله برفی و تا رسیدن به اشباع نظری انجام شده است. نتایج تحقیق استخراج 82 مقوله فرعی، 28 زیر مقوله و 10مقوله اصلی را نشان داد. نتایج نشان داد سیاست‌های دولت، سیاست‌های مدیریت شهری، سیاست‌های آستان قدس و وجود روستای قلعه خیابان بسترهای لازم جهت شکل گیری اولیه محله قلعه خیابان را آماده نموده است. در مراحل مختلف تاریخی و به‌‌دلیل تحولات و سیاست‌های اصلاحات ارضی، جنگ در افغانستان، سیاست‌های قلع مدیریت شهری و ادغام نشدن طردشدگان در اجتماع و اقتصاد شهر مشهد، باعث ایجاد و تقویت موج‌های مهاجرتی گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف مانند افغان ها، چلوها، بلوچ ها، بیکاران و مطرودین شهری به محله قلعه خیابان شده و در کنار گسترش خشکسالی در سایر نواحی کشور، وجود گمنامی، وجود پیوندهای خویشاوندی با ساکنین یا مهاجرین پیشین و گسترش مشاغل غیررسمی و ایجاد یک زیست بوم اقتصادی ادغام نشده در اقتصاد شهری، موجب تداوم و تثبیت حاشیه‌نشینی و در نهایت شکل گیری یکی از مهمترین محلات حاشیه شهر مشهد شده است.

کلیدواژه‌ها

تحقیق کیفی؛ حاشیه‌نشینی؛ شکل‌گیری؛ شهر مشهد؛ محلۀ قلعه‌خیابان

مراجع

1. احمدیان، م. ع. (1382). حاشیه­نشینی: ریشه­ها و راه‌حل­ها. اندیشۀ حوزه، (43 و 44)، 277-295.

2.    احمدی‌پور، ز. (1374). حاشیه‌نشینی در بخش مرکز شهر کرج. مجلۀ رشد آموزش جغرافیا، 38.

3. ارشاد، ف.، و حزباوی، ع. (1384). بررسی برخی انگیزه‌های تمایل به برون‌کوچی از شهر اهواز. مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، 6(2)، 107-120.
4. اساس شهر شرق، مهندسان مشاور. (1391). طرح تفصیلی شهرک شهید باهنر: مطالعات پیش‌نیاز تدوین الگوی توسعه، مشهد: طرح مطالعاتی شهرداری مشهد.

5.    اکبری، ا.، و قربانی، ا. (1399). بررسی و تحلیل دلایل حاشیه‌نشینی در شهرستان زاهدان (مورد مطالعه: مناطق شیرآباد و کریم آباد). نشریۀ علمی دانش انتظامی سیستان و بلوچستان، 11(36)، 41-57.

6. اکبری، ح. (1394). آسیب‌ها و نابهنجاری­های محلات شهر مشهد. مشهد: طرح پژوهشی شهرداری مشهد.
7. بهمنی، س.، و ملتفت، ح. (1399). مطالعۀ داده‌بنیاد پیدایش حاشیه­ها بر پیکر کلان‌شهر اهواز. فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، 2(3)، 86-114.
8. پیران، پ. (1373). آلونک­نشینی در ایران: دیدگاه‌های نظری. مجلۀ اطلاعات سیاسی-اقتصادی، 4، 94-101.
9. حسین‌زاده یزدی، س.، و یعقوبی، ع. (1399). بررسی علل و پیامدهای حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرهای کشور (بررسی موردی: حاشیه‌نشینی در کلان‌شهر مشهد). فصلنامۀ راهبرد توسعه، 64، 32-66.
10. رمضانی فرخد، ا. (1397). تحلیل جامعه‌شناختی علل ناکارآمدی سیاست‌های حاشیه‌زدایی در شهر مشهد و ارائۀ الگوی مداخلۀ کارآمد. مجلۀ راهبردی پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر.
11. زاهد زاهدانی، س. س. (1369). حاشیه­نشینی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
12. شریعت‌زاده، م. (1382). ساختارهای مورد نیاز جهت مهار و سازماندهی حاشیه­نشینی در ایران. مقالۀ ارائه‌شده در مجموعه‌ مقالات حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
13. شریفی پستچی، م.، جوان، ج.، شایان، ح.، و رهنما، م. ر. (1394). تحلیل علل جمعیت‌پذیری روستاهای حریم مادرشهرها با استفاده از تحلیل عاملی (مطالعۀ موردی: قلعه‌خیابان مشهد). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(1)، 15-28.
14. فاطمی امین، ز. (1397). تحلیل نهادی–ساختاری خروج نخبگان از کشور. رسالۀ دکتری جامعه‌شناسی،. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
15. فولادیان، م.، و رضایی بحرآباد، ح. (1398). نگاهی به آسیب­های اجتماعی و جرائم در حاشیه شهر مشهد و بررسی عوامل تسهیل­کنندۀ آن. جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، 8(1)، 1-27.
16. محسنی، ر. ع. (1389). مسئلۀ حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی با تأکید بر توانمندسازی آن (مطالعۀ موردی: حاشیه نشینان شهر گرگان). فصلنامۀ علمی- پژوهشی جغرافیای انسانی، 2(4)، 133-152.
17. محمدپور، ا. (1392). روش تحقیق کیفی ضد روش 2. تهران: جامعه­شناسان.

18.     محمد، ع. ر.، و مطیعی لنگرودی، س. ح. (1387). ارتباطات مرکز و پیرامون شهر و روستا. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه پیام نور.

19. مرکز آمار ایران. (1335). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
20. مرکز آمار ایران. (1354). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
21. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.

22.     موحد، ع.، و ظریفی، ک. (1391). بررسی ابعاد اقتصادی/ اجتماعی و کالبدی هشت منطقۀ حاشیه‌نشین شهر. مشهد: اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.

23. مولوی، ع. ح. (بی‌تا). پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی (جلد اول). مشهد: ذیل خیابان.
24. نجف‌زاده، ع. (1388). اقلیت‌ها، اقوام و گروه­های مهاجر ساکن مشهد به انضمام گزارش­های یوسف خان هراتی. مشهد: طرح پژوهشی مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
25. نجف‌زاده، ع. (1392). گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون. مشهد: انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.

 

26. M. J., Glazebrook, D., Jamshidiha, Gh. Mahmoudian, H., & Sadeghi, R. (2005). Return to Afghanistan? A study of Afghans living in Mashhad, Islamic Republic of Iran. Kabul: Afghanistan Research and Evaluation Unit.

27. Bühn, A., Schneider, F. (2011). Corruption and the shadow economy: Like oil and vinegar, like water and fire? International Tax and Public Finance, 19, 179-194.

• Clinard, M. B. (1966). Slum and community development. New York: The free Press.

29. Fegue, C. (2007). Informal settlements’ planning theories and policy making in sub-saharan Africa–from ‘site to ‘people’: A critical evaluation of operations ‘Murambatsvina’ and ‘Garikai’ in Zimbabwe. International Journal of Sustainable Development and Planning, 2(4), 445-460.
30. Johnson, Ch. (2004). Afghanistan. UK: Oxfam GB.
31. Schwarzer, R., Hahn, A., & Schröder, H. (1994). Social integration and social support in a life crisis: Effects of macrosocial change in East Germany. American Journal of Community Psychology, 22, 661-683.

32. Sen, A. (2000). Social exclusion: Concept, application, and security. Office of Environment and Social Development Asian Development Bank.33. Townsend, P. (1979). Poverty in United Kingdom: A survey of household resources and standards of living. England: Penguin Books Ltd, Middlesex.

• Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of Chengzhongcun(s). Geoforum, 42(4), 473-483.