مبانی و شواهد نظریه انکشاف نفس در حکمت صدرایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 14، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 159-178   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.77525.1147

نویسنده

امیر راستین طرقی^*

فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بنا به دلایلی، کشف دیدگاه نهایی ملاصدرا در مسائل گوناگون حِکمی نیازمند دقت و حوصله فراوان است. در باب نحوه پیدایش و بسط علم انسان نیز گرچه دیدگاه‌های گوناگونی قابل طرح است، اما نظریه‌ای که هم شواهد متنی روشنی آن را تأیید می‌کند و هم برآمدۀ از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی است، دیدگاه انکشاف نفس است. در این دیدگاه، استکمال نفس به معنای دریافت کمالات بیگانه با نفس از بیرون و اضافه شدن آنها بر نفس نیست، بلکه نفس حقیقتی بسیط است که به امداد الهی و در اثر حرکت جوهری اشتدادی، پیوسته آنچه را در نهان خویش به نحو مُجمَل دارد به گونۀ مفصل آشکار می‌سازد. در فرآیند تحولی معرفت نیز کمال علمی از بیرون بر نفس افزوده نمی‌شود، بلکه از درون می‌جوشد و در حقیقت، وجود نفس بر خودش منکشف می‌گردد. این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد که بسیاری از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی با تفسیرهای رایج از تحول نفس-که در آنها سخن از خروج از قوه به معنای نداری به فعلیت به معنای دارایی است- سازگار نبوده و این مبانی خوانشی نو از تحول اشتدادی نفس به ویژه در حوزۀ معرفت و ادراک را می‌طلبد. در کنار اشارات روشن و بلکه تصریحات متنی، برخی مبانی همچون اصالت، بساطت، تشکیک(در مظاهر) وجود، عدم‌ناپذیری وجود، مظهر بودن همه ادراکات برای نفس، اتحاد نفس با مفیض کمال علمی(عقل فعال)، کینونت سابق نفس، معاد جسمانی صدرایی و معنای صحیح قابلیت نفس در ادراک، ما را به نظریۀ انکشاف نفس رهنمون می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

انکشاف نفس؛ علم؛ ملاصدرا؛ اجمال و تفصیل؛ ظهور و بطون؛ قوه وفعل

مراجع

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، تدوین حمید پارسانیا، ج16، چ1، نشر إسراء، قم، 1395.

خادمی، منوچهر و سیدمرتضی حسینی شاهرودی. «تبیین نظریه انکشاف در حکمت متعالیه»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره14، ش4، 1393، صص51-74.

راستین، امیر و سیدمرتضی حسینی شاهرودی، «فاعلیت یا قابلیت نفس در ادراک جزئیات و بررسی نتایج حاصل از پذیرش هر یک در اندیشه صدرا»، آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، دوره15، ش26، 1399، صص133-156.

سهروردی، یحیی بن حبش، حکمة الإشراق، شارح قطب‌الدین رازی، تعلیقه‌نویس ملاصدرا، تصحیح نجف‌قلی حبیبی و حسین ضیایی، بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1392.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. نهایة الحکمة. چ. دوازدهم. قم: موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیۀ قم، بی‌تا.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. اصول فلسفه و روش رئالیسم. پاورقی مرتضی مطهری، چ. دوم. انتشارات صدرا، تهران، 1373.

غفاری، شهریار و سوسن کشاورز و عبدالله صلواتی وسعید بهشتی و رمضان برخورداری،«تمهیدی بر نظریه انکشاف در معرفت نفس با تأکید بر فراروی از قرائت رایج از فلسفه ملاصدرا در دیدگاه علامه حسن‌زادۀ آملی»، انسان‌پژوهی دینی، سال هجدهم، ش 46، 1400، صص 107-128.

مردی‌ها، اعظم و سیدمرتضی حسینی شاهرودی و علیرضا کهنسال، «رویکرد وحدت گرایانه ملاصدرا به نظریه اتحاد عاقل و معقول بر مبنای بساطت نفس» آیین حکمت، ش41، 1396، صص105-128

مظفر، محمدرضا، المنطق، چ هشتم، اسماعیلیان، قم، 1387.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات. چ.2. تحقیق محمد خواجوی. مکتبة فخر رازی، منامه، 2007.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، ایقاظ النائمین. تقدیم و تحقیق محسن مؤیدی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، بی‌تا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، بیدار، قم، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة(اسفار)، چ.5، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1419ق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، سه رساله فلسفی. چ.4. مقدمه و تحصیح و تحقیق سید جلال الدین آشتیانی، بوستان کتاب، قم، 1388.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، شرح الهدایة الأثیریة، نویسنده متن اصلی اثیرالدین ابهری، مفضل بن عمر، مصحح محمدمصطفی فولادکار، مؤسسه التاریخ العربی، بیروت، 1422 ق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح و تعلیقه صدر المتالهین بر الهیات شفا، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1382

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، چ.5. تصحیح و تقدیم سید جلال الدین آشتیانی، بوستان کتاب، قم، 1388.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام الجاهلیة، تحقیق محسن جهانگیری با اشراف سیدمحمد خامنه‌ای، بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1381.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد، چ.4، مقدمه و تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، قم، موسسه بوستان کتاب، 1387.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی. چ.1. تحقیق سعید نظری توکلی، علی اصغرجعفری، مهدی دهباشی و کاظم مدیرشانهچی، زیر نظر آیت الله سیدمحمد خامنهای، بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1389.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، حکمت، تهران، 1375.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، المظاهر الإلهیة. چ.3. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی،بوستان کتاب، قم، 1387.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح و مقدمه محمد خواجوی، تحشیه علی بن جمشید نوری، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی و انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1363

منتظری مقدم، محمود، منطق2، چ. سوم، مرکز مدیریت حوزه علمیۀ قم، قم، 1391.

منصوری، عباسعلی، «دیدگاه ملاصدرا درباره رکن اول مبناگروی: تعداد گزاره های پایه» آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، دورۀ 14، ش25، 1398، صص149-170.