بررسی تطبیقی فعالیت‌های صوفیان و کرامیه در گسترش اسلام در شرق ایران (سده‌های 3 تا 5 قمری)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 99-121   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.75193.1110

نویسندگان

اقدس گاراژیان¹؛ شهربانو دلبری^{* 2}؛ اردشیر اسدبیگی³

¹دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

³استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

تصوف و کرامیه، دو جریان تأثیرگذار در شرق ایران بودند که یکی از تأثیرات اجتماعی آنان گسترش اسلام بود. این بررسی با رویکردی تطبیقی به دلایل موفقیت صوفیان و کرامیه در گسترش اسلام می‌پردازد. هدف از این تحقیق که با روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، پاسخ به این پرسش‌ است که رمز موفقیت صوفیان و کرامیه در نشر اسلام چه بود؟ نتایج نشان می‌د‌هد، نحوۀ رفتار و سلوک صوفیه با مردم و استفاده از شیوه‌های مناسب تبلیغی ازجمله زهد ورزی، کلام ساده و صریح، شعارهای تساوی طلبانه و استفاده از خانقاه، رمز موفقیت آنان در گسترش اسلام بود. رمز موفقیت کرامیه در گسترش اسلام، دیدگاه ارجاء‌گرایانه از ایمان، زهد ورزی، کلام ساده، استفاده از روش فصالی و بهره بردن از خانقاه برای ترویج عقاید خود بود. البته صوفیان در نشر اسلام موفق­تر از کرامیان عمل کردند، زیرا آنان علاوه­بر سود جستن از شاخصه‌ها و روش‌های مذکور از خدایی سخن می‌راندند که لطفش بر قهرش چیرگی دارد و مسلما چنین نگرشی نسبت به خداوند با اقبال بیشتری  از سوی مردم مواجه گردید.

کلیدواژه‌ها

صوفیه؛ کرامیه؛ گسترش اسلام؛ شرق ایران

مراجع

ابن اثیر، علی بن محمد. الکامل فی التاریخ. به­تصحیح ابوالفداء قاضی. بیروت: دار الکتب العلمیه، 1240 ق.

ابن حبان. المجروحین من المحدثین. به­تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی. ریاض: دارالصمیعی، ٢٠٠٠م.

ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. صورةالارض. به­تحقیق کرامرز. لیدن: بریل، ١٩٦٧م.

ارج­نامۀ ایرج. به­کوشش محسن باقرزاده. تهران: انتشارات توس، 1377ش.

الاسفراینی، ابوالمظفر. التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین. به­تحقیق کمال یوسف الحوت. بیروت: عالم الکتب، ١٤٠٣ق.

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. ترجمۀ محسن مؤیدی. تهران: امیرکبیر، 1362 ش.

ایزوتسو، توشی هیکو. مفهوم ایمان در کلام اسلامی. ترجمۀ زهرا پورسینا، تهران: سروش.

آرنولد، سیرتوماس. تاریخ گسترش اسلام. ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران: دانشگاه تهران، 1358 ش.

آشوری، داریوش. عرفان و رندی در شعر حافظ. چاپ چهارم. تهران: مرکز، 1382.

باستانی پاریزی، محمدابراهیم. نای هفت بند. تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی، 1363.

بدوی، عبدالرحمن. تاریخ تصوف اسلامی از آغاز تا پایان سدۀ دوم هجری. ترجمۀ محمود رضا افتخار زاده. قم: دفتر نشر معارف اسلامی، 1375.

البغدادی، عبدالقاهر بن طاهر. الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم. بیروت: دارالجیل و دارالآفاق الجدیدة، ١٤٠٨ق.

بوزورث، ادموند.«ظهور کرامیه در خراسان». ترجمۀ اسماعیل سعادت. فصلنامۀ معارف، ش. 43( 1367): 127-139.

بولت، ریچارد. گروش به اسلام در قرون میانه. ترجمۀ محمدحسین وقار. تهران: نشر تاریخ ایران، 1364 ش.

 تاریخ سیستان. به­تصحیح ملک الشعراء بهار. تهران: پدیده خاور، 1366 ش.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. نفحات الانس. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابـدی. چاپ چهارم. تهران: اطلاعات، 1382ش.

جرفادقانی، ابوالشرف ناصح. ترجمۀ تاریخ یمینی. به­تصحیح جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی،1374 ش.

جلالی، غلامرضا.«پنج مکتب کلامی دورۀ سلجوقی؛ چالش­ها و رویکردها». مشکوه، ش. 85 ،84 (پاییز و زمستان 1383): 113-130.

حقیقت، عبدالرفیع. تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. چاپ 2. تهران: کومش، 1372 ش.

ذهبی، شمس­الدین. تاریخ اسلام. به­تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتب العربی، 2002 م.

زرین­کوب، عبدالحسین. ارزش میراث صوفیه. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، 1369 ش.

زورق، محمد حسن. مبانی تبلیغ. تهران: سروش، 1368 ش.

سبکی، عبدالوهاب بن علی. طبقات الشافعیة الکبری. به­تحقیق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، ١٩٩٢م.

سمعانی، عبدالکریم بن محمد. الأنساب. به­تصحیح عبدالرحمن بن یحیی معلمی. حیدرآباد: مطبعة مجلس، دایرة المعارف العثمانیه، 1382 ق.

سنچولی، دوستعلی و منصور نیک­پناه. «تأملی بر عرفان و تصوف در شرق ایران و تأثیر متقابل عرفا و صوفیان سیستانی و خراسانی بر یکدیگر در قرون نخستین اسلامی». خراسان بزرگ، سال ششم، ش. 21(زمستان  1394): 47-56.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. آنسوی حرف و صوت (گزیدۀ اسرارالتوحید). تهران: سخن، 1388 ش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. قلندریه در تاریخ. تهران: سخن، ١٣٨٧ش. 

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. به­کوشش محمدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال، 1361 ش.

صفا، ذبیح الله. «تاریخ تعلیم و تربیت در ایـران». مهـر، (1315)، 952-945.

عطار نیشابوری، فریدالدین. تذکرة الاولیاء. به­تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار، 1380 ش.

عمید زنجانی، عباسعلی. تحقیق و بررسی در تاریخ تصوف. بی­جا: دارالکتب الاسلامیه، 1367 ش.

الفارسی، عبدالغافربن اسماعیل. المختصرمن کتاب السیاق لتاریخ نیسابور. به­تحقیق محمدکاظم المحمودی. تهران: میراث مکتوب، ١٣٨٤ش.

الفارسی، عبدالغافربن اسماعیل. تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق. به­تصحیح محمدکاظم المحمودی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1362 ش.

فرای، ریچارد. عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمۀ مسعود رجب­نیا. تهران: سروش، 1358 ش.

قزوینی، زکریا. آثار البلاد و اخبار العباد. بیروت: دارصادر، 1998.

قشیری، ابوالقاسم. رسالۀ قشیریه. به­تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چاپ هفتم. تهران:  شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381 ش.

کیانی، محسن. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری، 1389 ش.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به­تصحیح جلال الدین همایی. چاپ سوم. تهران: نشر هما، 1367 ش.

مادلونگ، ویلفرد. فرقه­های اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: اساطیر، 1377 ش.

مادلونگ، ویلفرد. مکتب­ها و فرقه­های اسلامی در سده­های میانه. ترجمۀ جواد قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1375 ش.

مالامود، مارگارت.«کرامیه در نیشابور». ترجمۀ محمد نظری هاشمی. خراسان­پژوهی. سال سوم، ش. 1(بهار و تابستان 1379):96-73.

مایر، فریتس. ابوسعید ابوالخیر: حقیقت یا افسانه. ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی. چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1378 ش.

مجتهد شبستری، محمد. ایمان و آزادی. چاپ پنجم. تهران: طرح نو، 1384ش.

محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشـیخ ابی­سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم، چاپ ششم. تهران: آگاه، 1371، 1385.

مفتخری، حسین.«مرجئه و نشر اسلام». مقالات و بررسی‌ها، دفتر 59-60  (زمستان 1375): 73-84.

مقدسی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمۀ علینقلی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361 ش.

مقدسی، محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. قاهره: مکتبه مدبولی، 1411 ق؛ لیدن: بریل، 1906.

مقریزی، تقی الدین. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیه. با حواشی خلیل منصور، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418 ق.

موحد، محمدعلی. ابن­بطوطه. تهران: طرح نو، 1378 ش.

مورگان، دیوید. ایران در سده­های میانه. ترجمۀ فرخ جوانمردیان. تهران: فروهر، 1374 ش.

نراقی، ملا مهدی. جامع السعادات. قم: دارالکتب العلمیة، بی­تا.

نفیسی، سعید. سرچشمه تصوف در ایران. چاپ هشتم، تهران: فروغی، 1371 ش.

نیشابوری، ابوعبدالله الحاکم. تاریخ نیشابور. تلخیص و ترجمۀ محمدبن حسن الخلیفه النیشابوری. چاپ بهمن کریمی، تهران: کتابخانه ابن سینا، 1337 ش.

وفایی، عباسعلی؛ اسپرهم، داوود و ذبیح الله طباطبایی. «سیر تطور مجلس­گویی صوفیانه به­عنوان نوعی ادب تعلیمی؛ از آغاز تا پایان دورۀ صفوی». نشریۀ پژوهشنامه ادبیات تعلیمی 6، ش. 23(پاییز 1393): 39-74.