جایگاه الگویی نظامیان از دیدگاه خواجه نظام‌الملک

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 57-74   

نوع مقاله: مقاله ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.75936.1117

نویسنده

یعقوب تابش^*

استادیار تاریخ دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

خواجه نظام‌الملک خدمات عمدۀ کشوری و لشکری خود را در عصر آلب ارسلان و ملکشاه در منصب وزارت این دو فرمانروا، به ظهور رساند. دیدگاه‌های او در سیرالملوک افزون بر دیوان­سالاری ساحت‌های گوناگون حکمرانی ازجمله ساختار نظامی حکومت که از ارکان اصلی قدرت بود را در برمی‌گیرد. این پژوهش درصدد است با به‌کارگیری منابع مکتوب به گردآوری داده‌ها و با روش تحلیل محتوا به پردازش داده‌ها بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که خواجه نظام‌الملک به‌عنوان یک دیوان‌سالار چه دیدگاهی نسبت به نیروهای نظامی داشته است و الگوی حرفه‌ای آن‌ها را بر اساس کدام شایستگی‌ها مطرح می‌کند؟ به عبارت دیگر هدف این پژوهش تعیین جایگاه نظامیان و استخراج مدل شایستگی نیروهای نظامی از نظر خواجه نظام‌الملک است.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد نیروهای نظامی به‌طور برجسته در سیرالملوک (اثر خواجه نظام‌الملک) مورد توجه قرار گرفته‌اند. خواجه اگرچه در مقام عمل بر عملکرد نظامیان زمانۀ خود انتقاداتی دارد اما از دیدگاه او شاخص‌هایی همچون داشتن تجربه و توان رزمی، احترام به مافوق، دست‌درازی نکردن به اموال مردم (بعد حرفه‌ای)، چند قومیتی بودن لشکریان، ظاهر و ابزار مناسب داشتن (بعد فردی) به‌عنوان مهم‌ترین شایستگی‌ها در ترسیم الگوی  نیروهای نظامی، در سیرالملوک به شمار می‌روند.

کلیدواژه‌ها

شایستگی‌های نظامیان؛ سیرالملوک؛ خواجه نظام‌الملک؛ سلجوقیان

مراجع

اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی ‏. «تشکیلات امپراتوری سلجوقیان (3)‏». ترجمۀ محمد رضا نصیری. نامه انجمن 8، ش. 2 (زمستان ۱۳۸۱): 52-63.

‏‫ تـاریخ ایـران کمبـریج، از آمـدن سـلجوقیان تـا فروپاشـی دولت ایلخانان. گردآورنده جی. آ بویل. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۶.

ابن اثیر، عزالدین علی‏. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. تهران: مؤسسه مطبوعات علمى، ۱۳۷۱.

اخیانی، جمیله، و نرگس احمدی‏. «بازشناسی نقش و جایگاه غلامان سرایی در ساختار قدرت غزنویان بر اساس تاریخ بیهقی‏». تاریخ ادبیات 7، ش. 75 (۱۳۹۳): 5-18.

‏‫اصفهانیان، داود‏. «تشکیلات نظامی سلجوقیان‏». بررسی‌های تاریخی 8، ش. 5 (۱۳۵۲): 57-72.

آقسرایی‌، محمودبن‌ محمد‏. مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار. تهران‌: اساطیر، ۱۳۶۲.

‏‫بذرمنش، سیده حلیمه و علی بحرانی پور‏. «جایگاه و نقش غلامان و بردگان ترک در حکومت سامانیان‏». جندیشاپور، ش. 3 (۱۳۹۴): 22-1.

‏‫بیهقی‌، محمدبن‌ حسین‌‏. تاریخ‌ بیهقی‌( با معنی‌ واژه‌ها و شرح‌ جمله‌های‌ دشوار و برخی‌ نکته‌های‌ دستوری‌ و ادبی)‌. ویراستۀ خلیل‌ خطیب‌ رهبر. تهران‌: مهتاب‌، ۱۳۷۴.

‏‫تابش، یعقوب و محسن پرویش‏. «مدل شایستگی کارکنان در سیرالملوک‏». جستارهای تاریخی 10، ش. 2 (۱۳۹۸): 59-82.

‏‫تاریخ آل سلجوق در آناتولی. تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۷.

‏‫حسن زاده، اسماعیل‏. «ساختار و عملکرد سپاه غزنویان‏». شناخت 16، ش. 52 (۱۳۸۵): 52-115.

‏‫خلعتبری، اللهیار و بشری دلریش‏. «علل به‌کارگیری و حضور گسترده غلامان در نظام سیاسی سامانیان‏». علوم انسانی دانشگاه الزهراء (س)، ش. 59 (۱۳۸۵): 57-78.

‏‫دهقان، معصومه‏. «بررسی تشکیلات نظامی و جایگاه ارتش در خلافت فاطمی مصر‏». مطالعات تاریخی جنگ 6، ش. 2 (۱۳۹۷): 77-94.

‏‫دینوری، ابوحنیفه‏. اخبــارالطوال. ترجمۀ محمود مهــدوی دامغــانی. تهران: نی، ۱۳۶۸.

‏‫راوندی، محمد بن على‏‏. راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق‏. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۴.

ساریخانی، مجید‏. «رزم افزارهای ایران در دوران اسلامی با استناد به آثار هنری گنجینه اسلامی‏». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 4، ش. 11 (۱۳۹۲): 21-44.

‏‫طباطبایی، جواد‏. خواجه نظام‌الملک. تهران‌: طرح نو، ۱۳۷۵.

‏‫طباطبایی، جواد‏‏. درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: کویر، ۱۳۸۵.

‏‫طهماسبی، ساسان‏. «روابط بنی مزید حله با سلجوقیان و خلافت عباسی‏». تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش 2، ش. 4 (۱۳۸۲): 79-98.

‏‫عبدالفتاح الجالودی، علیان‏. «اقطاع نظامی در عصر پادشاهان بزرگ سلجوقی و نقش وزیر نظام الملک در پیدایش و تحول آن(429هـ/1037م-486هـ/1092م)‏». ترجمۀ سجاد جمشیدیان و حسین قائمی اصل. پژوهش در تاریخ 6، ش. 2 (۴ فروردین ۱۳۹۱): 63-127.

‏‫عنصر المعالی، کیکاووس بن اسکندر‏. قابوس نامه. تهران: علمى و فرهنگى‏، ۱۳۸۳.

کلوزنر، کارلا‏. دیوانســالاری در عهــد ســلجوقی (وزارت در عهــد ســلجوقی). ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۳.

گردیزى‏، عبدالحی‏. زین الاخبار. تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳.

‏‫محمدی، ذکرالله‏. «نقش مؤلفه‌ها و باورهای دینی در پیروزی سپاه سلجوقی در نبرد ملاذگرد‏». پژوهش­های علم و دین 5، ش. 9 (بهار و تابستان ۱۳۹۳): 43-66.

‏‫نظام‌الملک‌، حسن‌بن‌ علی‌‏. سیر‌الملوک‌ (سیاستنامه‌). تهران‌: علمی‌ و فرهنگی‌، ۱۳۷۸.