تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش اندیشگانی زبان در نظریه نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 2، دوره 14، شماره 3 - شماره پیاپی 28، آذر 1401، صفحه 27-65   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.77092.1104

نویسنده

مریم رشیدی^*

استادیار مرکز معارف اسلامی و ادبیات فارسی دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و مطابق با الگوی سه‌لایه‌ای نورمن فرکلاف، زبان عرفانی حافظ را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین، بررسی و تحلیل می‌کند و به این مسئلۀ اصلی پاسخ می‌دهد که حافظ چرا، چگونه و با استفاده از کدام ساختارهای زبانی، گفتمان عرفانی‌اش را تولید و موجبات درک و دریافت آن را فراهم کرده‌است. بدین منظور پس از توصیف غزل‌های عرفانی حافظ مطابق با چارچوب نظریه نقش‌گرای نظام‌مند مایکل هلیدی و با تکیه بر فرانقش اندیشگانی زبان در آن چارچوب، با عنایت به بافت درون‌زبانی و برون‌زبانی غزل‌ها و با تحلیلی بینامتنی، به تفسیر و تبیین ایدئولوژیک آنها می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، ویژگی‌های عرفانی شاخص در زبان حافظ، ویژگی‌هایی است که با دیگر متون عرفانی، اشتراکاتی دارد و ضمن ارائۀ مختصات بینامتنی و قواعد عام گفتمان عرفانی، منعکس‌کنندۀ دیدگاه‌های شخصی و ایدئولوژیک حافظ در ارتباط با اوضاع فرهنگی- اجتماعی زمانۀ اوست. دستاورد پژوهش، توجیه و تبیین علمی، نظام‌مند و الگومدار زبان عرفانی حافظ و بیان چگونگی و چرایی شکل‌گیری، تولید و دریافت گفتمان عرفانی او، با استفاده از ابزارهای دقیق و قابل اتکاء تحلیل انتقادی گفتمان است که نتایج پژوهش را بر پایه‌های مستدل و موثق زبان‌شناسی نوین، استوار و از برچسب کلی‌گویی و خطاهای حاصل از آن، مبرّا می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

غزلیات حافظ؛ تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی؛ فرکلاف؛ هلیدی؛ فرانقش اندیشگانی

مراجع

آقاگل‌زاده، فردوس. (1394). زبان‌شناسی کاربردی و مسایل میان‌رشته‌ای زبان. اول. تهران: علمی.

- ............................ . (1386). تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات. ادب­پژوهی، شماره اول، 17-‌27.

- ............................ . (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. اول. تهران: علمی و فرهنگی.

- ............................ . (1384). کاربرد آموزه‌های زبان‌شناسی نقش‌گرا در تجزیه و تحلیل متون ادبی. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ 149، 1-‌21.

- برزگر خالقی، محمّدرضا. (1384). شاخ نبات حافظ. دوم. تهران: زوّار.

- پورنامداریان، تقی؛ ایشانی، طاهره. (1389). تحلیل انسجام و پیوستگی در غزلی از حافظ با رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، سال18، شمارۀ 67، 7-‌43.

- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (بی‌تا). دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوّار.

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1374). حافظ. دوم. تهران: طرح نو.

- دبیرمقدم، محمد. (1386). زبان‌شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی. دوم. تهران: سمت.

- دهباشی، مهدی؛ میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر. (1392). تاریخ تصوف. پنجم. تهران: سمت.

- رجایی بخارایی، احمدعلی. (1373). فرهنگ اشعار حافظ. هفتم. تهران: علمی.

- رشیدی، مریم؛ روضاتیان، سیده مریم. (1400). تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ مطابق با الگوی سه‌سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش بینافردی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی. زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، دورۀ 13، شمارۀ 2، شماره پیاپی 25.

- سجادی، سید جعفر. (1378). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چهارم. تهران: طهوری.

- سلطانی، سید علی‌اصغر. (1394). قدرت، گفتمان و زبان. چهارم. تهران: نی.

- صبور، داریوش. (1384). آفاق غزل فارسی. دوم. تهران: زوار.

‌- صفا، ذبیح‌الله. (1374). تاریخ ادبیات ایران. جلد2، نهم. تهران: فردوس.

- غنی، قاسم. (1386). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ. اول. تهران: هرمس.

- فرکلاف، نورمن. (1389). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته‌پیران و همکاران. سوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه‌ها.

- مهاجر، مهران؛ نبوی، محمد. (1393). به سوی زبان‌شناسی شعر. اول. تهران: آگه.

- نویا، پل. (1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- ون دایک، تئون اِی. (1389). مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان­کاوی انتقادی. ترجمۀ پیروز ایزدی و همکاران. سوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعه رسانه­ها.

- یارمحمدی، لطف‌الله. (1395). تجزیه و تحلیل مقابله‌ای گفتمان‌شناختی. اول. تهران: هرمس.

‌- Fairclough, N. (2013). Language and power. New York: Routledge.

- Halliday, M.A.K. (1994). An Introduction to Functional Grammer. London: Edward Arnold.