بررسی تاریخی اشکال‌های بعد چهارم در جهان اسلام

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 20، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 11-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.76716.1127

نویسنده

مهدی اسدی^*

استادیار فلسفه‌ی اسلامی و حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

برای این‌که مشخص شود چرا در بحث زمان حال‌گروی بر بعد چهارم‌ رجحان دارد، نخست باید دید در طول تاریخ چه اشکال‌های جدی‌ای بر بعد چهارم‌ وارد شده‌است. برخی از اندیشمندان غربی امروزه در این مورد نکاتی بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آن این است که بعد چهارم‌ نافی حرکت است و از این‌رو به‌شدّت خلاف شهود است. برخی از اندیشمندان مسلمان نیز، از همان هنگام طرح بعد چهارم‌ توسط محقق طوسی، گاه به‌روشی مشابه به‌شدت در نقد آن کوشیده‌اند. برای نمونه، علامه حلی می‌گوید: ما بداهتاً می‌دانیم که گذشته و آینده‌ای چون دیروز و فردا معدوم‌اند نه این‌که هر کدام در جای خود موجود باشند. به‌عبارتی، بعد چهارم‌ چون نافی حرکت و تغییر و تغیر است، خلاف شهود و خلاف بداهت بوده و بلکه عین سفسطه است. بنابراین اشکال‌های اندیشمندان مسلمان بر بعد چهارم‌ باید به‌روش تاریخی دقیق مشخص‌شود و تحلیل عقلانی شود تا سپس روشن‌گردد این اشکال‌ها تا چه اندازه پذیرفتنی است. 

کلیدواژه‌ها

بعد چهارم؛ گذشته؛ آینده؛ زمان؛ حرکت قطعیه؛ محقق طوسی

مراجع

آگوستین، اعترافات، ترجمۀ سایه‌ میثمی، ویراستۀ مصطفی ملکیان، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چاپ سوم، تهران، 1381.

ابن‌حزم، أبو محمد علی بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسی القرطبی الظاهری، رسائل ابن حزم الاندلسی، المحقق: إحسان عباس، المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، الطبعة 1، الجزء 4، بیروت، 1983.

ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات مع شرح الطوسی، البلاغة، الطبعة الاولى، ج2، قم، 1383.

ابن‌سینا، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات‏، شارح قطب الدین رازی و نصیرالدین طوسی، نشر البلاغة، چاپ اول‏، ج2، قم، 1375.

استرآبادى، محمدتقى، شرح فصوص الحکمة، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، زیر نظر مهدی محقق و چارلز آدامز، مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه تهران – دانشگاه مک گیل، تهران، 1385.

اسدی، مهدی، «ریشه‌یابی بعد چهارم نزد متکلمان مسلمان(ابواسحاق نظّام، ابن‌راوندی، ابوسهل عبّاد و محقّق طوسی)»، تاریخ فلسفه، دوره 12، ش4، صص 58-39، تهران، 1401.

افغانى (اسدآبادی)، سید جمال الدین ‏، التعلیقات على شرح العقائد العضدیة، مقدمه از سید هادى خسرو شاهى و تحقیق از دکتر عماره و تحریر از شیخ محمد عبده، مکتبة الشروق الدولیة، القاهرة، 1423 ق.

برکات‌احمد، ابو محمد البهاری، ال‍حجة البازغة فی شرح الحکمة البالغة، مطبع شمس‌الاسلام پریس، حیدرآباد دکن، ۱۲۹۳ – ق ۱۳۳۲.

بطلیوسی، عبدالله ابن محمد، الإقتضاب فی شرح أدب الکتاب، تحقیق محمد باسل عیون سود، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ج1، بیروت، ۱۴۲۰–۱۹۹۹.

حسینى علوى عاملى، محمد اشرف بن عبد الحسیب، علاقة التجرید(شرح فارسى تجرید الاعتقاد)، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، چاپ1، ج1، تهران، 1381.

حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن زاده الآملی، الطبعة السابعة، مؤسسة نشر الإسلامی، قم، ١٤١٧ق.

حلّی، حسن بن یوسف، الاسرار الخفیة فی العلوم العقلیه، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیة قسم احیاء التراث الاسلامی، الطبعة الاولی، قم، 1421 ﻫ. ق– 1379.

حلّی، حسن بن یوسف، نهایة المرام فی علم الکلام‏، تحقیق فاضل عرفان‏، مؤسسة الإمام الصادق(ع)‏، چاپ1، ج2، قم، 1419ق.

حلّی، حسن بن یوسف، المحاکمات بین شراح الإشارات، نسخۀ خطی، داماد ابراهیم پاشا، شمارۀ 817، استانبول، تاریخ کتابت: 740ق.

دشتکى شیرازی، غیاث‌الدین منصور، إشراق هیاکل النور لکشف ظلمات شواکل الغرور، تقدیم و تحقیق: علی اوجبی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1382.

دوانی، جلال‌الدین، حاشیه بر محاکمات، نسخۀ خطی، کتاب‌خانۀ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 611، صص 268–180، تهران، تاریخ کتابت: 1097ق.

دوانی، جلال‌الدین، دومین حاشیه‌ی دوانی بر شرح تجرید، نسخۀ خطی، شستربیتی، شمارۀ 4378، دوبلین، تاریخ کتابت: 1094ق.

دوانی، جلال‌الدین، حاشیه‌ی دوّم دوانی بر شرح تجرید(قوشجی) با حواشی میرزاجان و ؟، نسخۀ خطی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، کد مجلد IRN–002–0028 (totfim)، تهران، تاریخ کتابت: 1022ق.

دوانى، جلال‌الدین، سبع رسائل‏، تقدیم تحقیق و تعلیق: دکتر تویسرکانى، میراث مکتوب‏، چاپ1‏، تهران، 1381.

دوانى، جلال‌الدین، شرح الدوانی للعقائد العضدیة، 1423 ق ← افغانى اسدآبادی‏ (1423 ق.)

رازی، فخرالدّین ابن خطیب، المطالب العالیة فی علم الکلام، دار الکتاب العربی، ج4، بیروت، 1407ق.

رازی، فخرالدّین ابن خطیب، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، انتشارات بیدار، چاپ2‏، ج1‏، قم، 1411ق.

شمساء گیلانی، شمس‌الدین محمد، الرسالة الملکوتیة فی حدوث العالم، نسخۀ خطی، کتاب‌خانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 9108، تهران، تاریخ کتابت: پیش از 1110ق.

شیرازی، صدرالدّین محمّد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، دار احیاء التراث‏، چاپ3، ج3، بیروت، 1981.

شیرازی، صدرالدّین محمّد بن ابراهیم، شرح الهدایة الاثیریة، تصحیح: محمد مصطفى فولادکار، موسسة التاریخ العربی، چاپ: اول، بیروت، 1422ق.

طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصّل، به اهتمام عبدالله نورانی، دانشگاه تهران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، تهران، 1359.

طوسی، نصیر الدین، مصارع المصارع، مکتبه آیه اﷲ اﻟﻤﺮﻋﺸﻰ، ﻗﻢ، 1405ق.

طوسی، نصیر الدین، اجوبة المسائل النصیریة، به اهتمام عبد الله نورانى، ‏پژوهشگاه علوم انسانى‏، چاپ اول‏، تهران، 1383.

کاشانی، محمد بن محمد زمان، مرآة الأزمان، تصحیح، تحقیق، نقد و مقدمه مهدی دهباشی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، دانشگاه تهران، مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها، چاپ دوم، تهران، 1384.

ناشناس [=؟ محمد تقى استرآبادى]، مناهج الفکر فی الحکمة، نسخۀ خطی، کتاب‌خانۀ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی 1977، تهران، تاریخ کتابت: قرن 12ق.