سَرَقوسَه از فتح اسلامی تا سقوط به دست مسیحیان

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 33-56   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.71205.1060

نویسنده

قدریه تاج بخش^*

استادیار دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، قزوین، ایران

چکیده

در فاصلۀ سال­های 86– 264ق، مسلمانان به سلسله حملاتی دریایی برای فتح شهر بندری سرقوسه دست یازیدند. این مقاله پس از بررسی زمینه­ها و علل حملات، بدین نتیجه دست یافته است که حملات مسلمانان به سرقوسه با اهداف گسترش دین اسلام و نیز دستیابی به منابع اقتصادی سرقوسه و سلطه بر راه تجاری دریای مدیترانه صورت گرفت. پیامد حملات که پس از دو سده و اندی کوشش مستمر، به فتح سرقوسه انجامید، برای مسیحیان زیان­بار بود و برای مسلمانان نیز به دلیل نداشتن سیاستی درست برای حفظ شهر، دستاوردی نداشت. چه، از یک سو، به ویرانی آثار فرهنگی- تمدنی و تخریب شهر و در نتیجه مهاجرت سکنه به سرزمین­های امن­تر بیزانس و کاهش جمعیت انجامید. از سوی دیگر مناقشات سران نظامی مسلمان صقلیّه با والی سرقوسه- ابن ثمنه- و فزون­خواهی برای دستیابی به مناطقی بیشتر در صقلیّه، باعث استمداد ابن ثمنه از رُجار نُرماندی برای شکست رقبای سیاسی شد. سرانجام، نورمان­ها به بهانۀ غارت و تعدّی فردی مسلمان موسوم به ابن عبَّاد به کلیساها، در 479ق سرقوسه را بازستاندند.

کلیدواژه‌ها

سرقوسه؛ امویان؛ اغلبیان؛ فاطمیان؛ نورمان‌ها

مراجع

آماری، میخائیل. المکتبة العربیة الصقلیة. به­تحقیق قاسم محمّد رجب. لیبسک: بی­نا،  1857م.

ابن ابّار، محمد بن عبدالله. الحلة السیراء. به­تحقیق حسین مونس. قاهره: دارالمعارف، 1985م.

ابن ابی ضیّاف، احمد. اتحاف اهل الزمان باخبار ملوک تونس و عهد الامان. تونس: دارالتونسیّه للنشر و الشرکة الوطنیّة للتوزیع، 1976م.

ابن اثیر، عزالدین علی. الکامل فی التاریخ. بیروت: بی­نا،  1385- 1386/ 1965- 1966 چاپ افست 1399- 1402/ 1979- 1982م.

ابن جبیر، محمد. رحله ابن جبیر. بیروت: بی­نا،  1404/ 1984م.

ابن جوزی، عبدالرحمن. المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. به­تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: بی­نا،  1412/ 1992م.

ابن حمدیس، عبدالجبار. دیوان ابن حمدیس. به­تحقیق یوسف عید. بیروت: بی­نا، 2005م.

ابن حمدیس، عبدالجبار. دیوان. به­کوشش احسان عباس. بیروت: بی­نا،  ۱۹۶۰م.

ابن خلدون، عبدالرحمن. تاریخ ابن خلدون المسمی دیوان المبتدا و الخبر. به­تحقیق خلیل شحاده و سهیل زکّار. بیروت: بی­نا،  1408/ 1988م.

ابن رَقیق، ابراهیم. تاریخ افریقیه و المغرب. به­تحقیق محمّد عزب و محمّد زینهم. قاهره: بی­نا،  1414.

ابن عبدالحکم. فتوح مصر و اخبارها. به­تحقیق على محمد عبر. بی­تا: مکتبه الثقافه الدینیه، 1995م .

ابن عذاری، احمد. البیان المغرب فی أخبار الأندلس و المغرب. به­تحقیق س. کولان و ا. لوی پروونسال. بیروت: بی­نا،  1362/ 1983م.  

ابن قتیبه، عبدالله. الامامه و السیاسه. بیروت: بی­نا،  1377/ 1957م.

ابوالفداء، عمادالدین. المختصر فی اخبار البشر. بیروت: دار الکتب العلمیه،  1997م.

احمد، عزیز. تاریخ صقلیه الاسلامیه. به­تحقیق امین توفیق الطیبی. طرابلس: بی­نا،  1389/1980م.

ادریسی، محمد. نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: بی­نا، 1409/ 1989م.

انصاری، عبدالرحمن و ابوالقاسم بن عیسی التنوخی. معالم الایمان فی معرفه اهل القیروان. به­تحقیق محمد احمدی ابوالنور و محمد ماضور. تونس: بی­نا،  1972، ۱۹۷۴ م‌. تونس: المطبعه العربیّه التونسیّه، 1901م.

بغدادی، صفی الدین. مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع. به­تحقیق بجاوی. بیروت: بی­نا،  1412.

بکری، عبد الله. المسالک و الممالک. به­تحقیق ادریان فان لیوفن و اندری فیری، بیروت: بی­نا،  1992م.

بلاذرى، احمد. فتوح البلدان. ترجمۀ محمد توکل، تهران: نشر نقره، 1367 .

توفیق مدنی، احمد. المسلمون فی جزیره صقلیه و جنوب ایطالیا. الجزایر: الشرکه الوطنیه للنشر، 1945م.

حِمیَری، محمّد. الروض المعطار فی خبر الاقطار. به­تحقیق احسان عبّاس. بیروت: بی­نا،  1363/ 1984م.

خشنی‌، محمد. طبقات‌ علماء افریقیه. به‌­کوشش‌ محمد بن‌ شنب‌. پاریس‌: بی­نا،  ۱۹۱۵م‌.

خلیفه بن خیاط. تاریخ خلیفة بن‏خیاط. به­تحقیق سهیل زکّار. بیروت: دارالفکر، 1993م .

دواداری، ابوبکر. کنز الدرر و جامع الغرر. به­تحقیق صلاح الدین منجد. قاهره: لجنه التالیف و الترجمه، 1961م.

دوری، تقی الدین عارف. صقلیة علاقاتها بدول البحر المتوسط الاسلامیة من الفتح العربی حتّی الغزو النورمندی

(212- 484/ 827-1091). بغداد: بی­نا،1980م.

دینورى، ابوحنیفه احمد. اخبار الطوال. ترجمۀ محمود مهدوى دامغانى. تهران: نشر نى، 1368.

رَیّانی، رمضان. العلاقات العربیّه الصِقِلیَّه خلال القرنین السادس و السابع الهجریین الثانی و الثالث عشر المیلادیین (484- 682/ 1091- 1284). به­تحقیق غانِم، طرابلس: بی­نا،  2006م.

سراج‌ اندلسی‌، محمد. الحلل‌ السندسیة فی الاخبار التونسیة. به‌کوشش‌ محمدالحبیب الهیلة‌. تونس: بی­نا،  ۱۹۷۰م‌.

سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن. بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه. به­تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم. مصر: بی­نا،  1965م/ 1384.

الطالبى، محمد. الدولة الاغلبیة التاریخ السیاسى. به­تحقیق حمادى الساحلى. تعریب المنجى الصیادى. بیروت:  دارالغرب الاسلامى، 1995م.

طبرى، محمد. تاریخ طبرى. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات اساطیر، 1362 .

عبّاس، احسان. العرب فی الصقلیه. بیروت: بی­نا، 1975م.

عبدالرزاق، محمود اسماعیل. الادارسة فی المغرب الاقصی. کویت: مکتبه الفلاح، 1989م.

عیاض، ابوالفضل. تراجم اغلبیة. به­تحقیق محمد طالبی. تونس: بی­نا، 1968م.

قاضی النعمان بن محمد. افتتاح الدعو‌ة. به­کوشش فرحات الدشراوی. تونس: بی­نا، 1975م.

قفطی، ابوالحسن. انباه الرواة علی انباه النحاة. به­کوشش محمّد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: بی­نا، 1371/ 1952م.

الرعینی القیروانی، محمد بن ابی القاسم. المؤنس فی اخبار افریقیة و تونس. به­تحقیق محمد شمام. تونس: بی­نا،  1967م.

المالکی‌، عبدالله‌. ریاض‌ النفوس فی طبقات علماء‌ القیروان و افریقیة و زهادهم و عبّادهم و نساکهم و سیر من اخبارهم و فضائلهم و اوصافهم. به‌­کوشش‌ حسین مونس‌. قاهره‌: بی­نا، 1950م.

مقدسى، محمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. لیدن: بی­نا،  1967م.

مقریزى، تقى الدین. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار. به­تحقیق خلیل منصور. منشورات محمد بیضوى. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1998م .

المکناسى، محمد بن عبدالوهاب. رحلة المکناسى. به­تحقیق محمد بوکبوط. ابوظبی: دارالسویدی للنشر و التوزیع، ‏2003م‏.

مورینو، مارتینو ماریو. المسلمون فی صقلیة. بیروت: منشورات الجامعة اللبنانیة، 1968م.

موسوی، سیدناصر؛ چلونگر، محمدعلی و شکوه السادات اعرابی هاشمی.«نقش بربرهای کتامه در تأسیس و تضعیف دولت فاطمیان». شیعه شناسی.  ش.71 (پاییز 1399):  147 -168.

الناصری، ابوالعباس. الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی. بی­جا: دارالکتاب، دارالبیضاء، 1954م.

نویری، شهاب الدین. نهایة الارب فی فنون الأدب. به­تحقیق حسین نصار. قاهره: بی­نا، 1403/ 1983م.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم البلدان. بیروت: بی­نا، 1995م‏‏.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم الادباء. به­تحقیق احسان عباس. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1993م.

یعقوبى، ابن واضح. تاریخ یعقوبى. ترجمۀ محمدابراهیم آیتى. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1362 .

Amari, Michele. Storia Del musulmani di Sicilia. Firenze: 1854. 

Grassi, V. EI², s.v, “SIRAKUSA”, Leiden: 1997.

Norwich, J.J. The Normans in the South. London, 1967.

Ostrogorsky,G. History of the Byzantin State. Oxford: 1956.

The Times comprehensive atlas of the world, London: Times books, 2005.

“Sicily”. Encyclopaedia Britannica, 1978.

Vasiliev, Aleksandr Aleksandrovich. Byzance et les Arabes. Edition par Henri Gregoire et Marius Canard, Bruxelles:1935.