ملاحظات منطقی و معرفت‌شناختی ابن‌سینا، ابن‌عربی و ملاصدرا

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 22، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 71-83   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.73633.1080

نویسنده

محمد حسین زاده^*

مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران

چکیده

آیا می­توان در حکمت اسلامی از طریق به­کارگیری قواعد منطقی به تعریف حدی و حقیقی واجب­تعالی نایل شد؟ شمار پرشماری از پژوهش­گران بر این باورند که ارائۀ «تعریف حدی حقیقی» برای واجب­تعالی ممکن نیست؛ زیرا تعریف حدی مختص به امور ماهوی است و واجب­تعالی امری ماهوی نیست. برخی عبارت­های ابن­سینا نشان می­دهد که او در پاره­ای موارد ـ مانند حیثیت اضافی قوای نفس ـ برای امور غیرماهوی «تعریف حدی حقیقی» درنظر گرفته است؛ در عین حال او برای واجب­تعالی تعریف حدی حقیقی ارائه نکرده و در این مورد به «شرح اسم» اکتفا کرده است. ایدۀ اصلی مقالۀ حاضر این است که ابن­عربی و ملاصدرا از روزنه­ای که در نظام منطقی ابن­سینا برای تعریف حدی حقیقی امور غیرماهوی باز شده است استفاده کرده و نگرش او برای تعریف حد امور غیرماهوی را در نظام حِکمی خود امتداد داده­اند. نتیجه­ای که به­دست آمده از قرار زیر است: ابن­عربی دو راهکار را برای تعریف حدی واجب­تعالی ارائه کرده و صدرالمتألهین نیز یک راهکار به شیوه­های ابن­ عربی افزوده است.

کلیدواژه‌ها

تعریف حدی؛ واجب‌تعالی؛ ابن‌سینا؛ ابن‌عربی؛ ملاصدرا

مراجع

قرآن کریم.

ابن­سینا، ، الإشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، چاپ اول، انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، قم، 1381.

ابن­سینا، ، التعلیقات، مقدمه، تحقیق و تصحیح سیدحسین موسویان، چاپ اول، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1391.

ابن­سینا، رسائل، چاپ اول، انتشارات بیدار، قم، 1400ق.

ابن­سینا، منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق، چاپ اول، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1364.

ابن­عربی، محیی­الدین، فصوص الحکم، تصحیح و تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، چاپ سوم، انتشارات الزهراء، تهران، 1375.

انتظام، سید محمد، «چگونگی تعریف خداوند از دیدگاه ابن­سینا»، دوفصلنامۀ علمی هستی و شناخت، شماره1، 1399، صص47-62.

ایزوتسو، توشی­هیکو، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، چاپ هفتم، انتشارات روزنه، تهران، 1397.

حسین­زادۀ یزدی، محمد، معرفت بشری؛ زیرساخت­ها، چاپ اول، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، قم، 1388.

خونجی، افضل­الدین، کشف الأسرار عن غوامض الأفکار، مقدمه و تصحیح خالد الرویهب، چاپ اول، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، تهران، 1389.

ذکیانی، غلامرضا و اسعدی، حسین، «طرح حد مفهومی و جهت حکم از طرف ابوالبرکات بغدادی و نقد اندیشۀ ابن­سینا»، مجله حکمت سینوی، دورۀ 22، شمارۀ 59،  1397، صص61-75.

شیرازی، قطب الدین، شرح حکمة الإشراق ج1، به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، تحقیق سید محمد موسوی، چاپ اول، انتشارات حکمت، تهران، 1388.

طوسی، خواجه نصیرالدین، شرح الإشارات و التنبیهات مع المحاکمات، چاپ اول، نشرالبلاغة، قم، 1375.

قونوی، صدرالدین محمد بن اسحاق، مفتاح الغیب (چاپ شده به­همراه مصباح الأنس)، تصحیح و مقدمه محمد خواجوی، چاپ دوم، انتشارات مولی، تهران، 1384.

قیصری رومی، محمد داود، شرح فصوص الحکم، به‌کوشش سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ، 1383.

کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح مجید هادی زاده، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1383.

ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، التنقیح فی المنطق، تصحیح و تحقیق غلام­رضا یاسی­پور، مقدمه دکتر احد فرامرز قراملکی، چاپ اول، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1378.

ملاصدرا، صدرالدین محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم‌، چاپ دوم، انتشارات بیدار، قم، 1366.

ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، چاپ سوم، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1981م.

ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی‏، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، تصحیح و تعلیق از سید جلال الدین آشتیانى‏، چاپ دوم، المرکز الجامعى للنشر، مشهد، 1360.

میرداماد، محمد باقر، مصنفات میرداماد، به اهتمام عبدالله نورانی، چاپ اول، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1381‏.

یزدان­پناه، سیدیداللّه، حکمت اشراق، تحقیق و نگارش: علی امینی­نژاد، چاپ اول،انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت)، قم، .1395