رهیافتی به تفسیر ناصر اطروش با محوریت منابع دستنویس

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 163-180   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.71752.1152

نویسندگان

محمدعلی صالحی^{* 1}؛ هادی نصیری²

¹دانش آموخته دکتری فرقه های شیعه، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

²استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

چکیده

یکی از امامان مفسر و صاحب‌قلم زیدیان شمال ایران، ابومحمدحسن‌بن‌علی، مشهور به ناصر اطروش از نوادگان امام سجاد(ع) است. وی آثار بسیاری در فقه و حدیث و تفسیر دارد. بیشتر آثارش ازجمله تفسیر که در منابع از آن نام برده شده، مفقود شده است و تنها نقل‌قول‌هایی از آن در آثار چاپ‌نشده‌ای چون؛ الإبانه، ابوجعفر هوسمی وحواشی آن و تفسیر کتاب الله، ابوالفضل شهردویر بر جای مانده است.
این جستار با روش توصیفی‌تحلیلی و تکیه بر نسخه‌های خطی می‌کوشد تا نمایی از روش و قواعد تفسیری مدنظرِ ناصر؛ مانند تفسیر قرآن به قرآن، توجه به قرائت، دقت در مباحث ادبی، لغوی، وجوه و نظایر و بهره‌گیری از اشعار عرب در تفسیر و تأویل آیات را ارائه کند. باتوجه‌به یافته‌های اندک از این تفسیر می‌توان گفت: برداشت‌های فقهی و کلامی موجود در آثار تفسیری ناصر، ممتاز و متفاوت است و تفسیر ناصر به معانی القرآن فراء وابستگی فراوانی دارد.

کلیدواژه‌ها

زیدیه؛ زیدیان ناصری؛ ناصر اطروش؛ تفسیر؛ روششناسی

مراجع

قرآن کریم

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، 1386ق.

‌ابن‌عباس، عبدالله‌بن‌عباس، مسائل نافع بن الازرق، به‌تحقیق محمداحمد دالی، چاپ‌اول، بی‌جا: الخفان و الجابی، 1413ق.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، چاپ‌اول، بیروت: دار المعرفه، بی‌تا.

اردبیلی، محمدبن‌علی، جامع الرواة، چاپ‌اول، قم: چاپخانهٔ آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، 1403ق.

افندی، عبدالله‌بن‌عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به‌تحقیق سیداحمد حسینی اشکوری، چاپ‌اول، قم: کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی، 1401ق.

امین حسینی عاملی، محسن، اعیان الشیعة، چاپ‌اول، بیروت: دار التعارف، 1983م.

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ‌اول، بیروت: دار الاضواء، 1403ق.

پورمند، محمد و دیگران، موسوعة مؤلفی الامامیة، چاپ‌اول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1433ق.

تنهجی، حسین‌بن‌احمد، کتاب السیر، بی‌جا: مکتبة کاشف الغطاء، نسخۀ شماره 1573.

جشمی، محسن‌بن‌محمد، التهذیب فی التفسیر، به‌تحقیق عبدالرحمن‌بن‌سلیمان سالمی، چاپ‌اول، قاهره: دار الکتاب المصری، 1439تا1440ق.

حسنی، احمدبن‌ابراهیم، المصابیح، به‌تحقیق عبدالله‌بن‌عبدالله‌بن‌احمد الحوثی، چاپ‌دوم، صعدة: بی‌نا، 1423ق.

دیلمی، علی‌بن‌ابی‌جعفر، المغنی فی رؤوس مسائل الخلاف بین الامام الناصرللحق و سائر العترة و فقهاء العامة، نسخۀ عکسی از کتابخانۀ واتیکان، شمارۀ 1036.

دیلمی، محمدبن‌حسن، قواعد عقاید آل محمد(ص)، نسخۀ عکسی از مجموعه طاووس یمانی، مرکز احیاء میراث اسلامی، شمارۀ 380.

زبیری، ولیداحمدحسین و دیگران، موسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الأقراء و النحو و اللغة، چاپ‌اول، منجستر: مجلة الحکمة، 1424ق.

زرکشی، محمدبن‌عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، چاپ‌اول، مصر: دار إحیاء الکتب العربیة، 1376ق.

زمخشری، محمودبن‌عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، به‌تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ‌سوم، بیروت: دار الکتب العربی، 1407ق.

سجادی، سیدمحمدتقی، تاریخ و جغرافیای تاریخی رامسر، چاپ‌اول، تهران: معین، 1378.

شرف‌الدین، علی‌بن‌عبدالکریم، «الزیدیة الطائفة و المذهب»، الموسم، ش18، س414ق، صص215تا222.

شهردویر، ابوالفضل، تفسیر کتاب الله، کتابخانۀ مجلس شوری اسلامی، نسخۀ شمارۀ 8309 و شمارۀ 17982.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به‌تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ‌اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، 1412ق.

طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ‌اول، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، چاپ‌اول، قم: بعثت، 1416ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، چاپ‌دوم، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1420ق.

عقیقى بخشایشى، عبدالرحیم‌، طبقات مفسران شیعه، چاپ‌اول، قم: نوید اسلام، 1371.

فراء، یحیی‌بن‌زیاد، معانی القرآن، به‌تحقیق محمدعلی نجار و احمدیوسف نجاتی، چاپ‌دوم، قاهره: الهئیة المصریة العامة للکتاب، 1980م.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، به‌تحقیق: طیب موسوی جزایری، چاپ‌سوم، قم: دار الکتاب، 1363.

قوجایی خامنه، مریم و سیدعلی موسوی‌نژاد، «معرفی تفسیر کتاب الله و تبیین گرایشات زیدی و ولایی»، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی؛ فروغ وحدت، س12، ش45، پاییز1395، صص53تا63.

مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، بیروت: المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة، 1987م.

مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، به‌تحقیق محی‌الدین مامقانی، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت، 1427ق.

محلی، حمیدبن‌احمد، الحدائق الوردیة، به‎تحقیق مرتضی‌بن‌زید محظوری حسنی، صنعاء: مرکز البدر، 1423ق.

مرعشی، ظهیرالدین‌بن‌نصرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به‌تصحیح منوچهر ستوده، تهران: اطلاعات، 1364.

موسوی خوانساری، میرزامهدی‌بن‌محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تهران: اسماعیلیان، 1390ق.

موسوی، عبدالرسول، الشیعة فی التاریخ، قاهره: مدبولی، 2002م.

موسوی‌نژاد، سیدعلی و سیداکبر موسوی تنیانی، «بررسی انتقادی دیدگاه‌ها دربارۀ مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ اسلام، س16، ش2، تابستان 1394، صص55تا86.

موسوی‌نژاد، سیدعلی، تراث الزیدیه، چاپ‌اول، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

مهدوی سعیدی لاهیجانی، محمد، سادات متقدمه گیلان، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ناصر اطروش، حسن‌بن‌علی، البساط، به‌تحقیق عبدالکریم احمد جدبان، صعده: مکتبة التراث الاسلامی، 1418ق.

نجاشی، احمدبن‌علی، کتاب الرجال، چاپ‌ششم، قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1418ق.

هادی الی الحق، یحیی‌بن‌حسین، الاحکام فی الحلال و الحرام، به‌تحقیق مرتضی‌بن‌زید الحطوری الحسنی، چاپ‌اول، صنعاء: بدر، 1434ق.

هادی الی الحق، یحیی‌بن‌حسین، تفسیر الامام الهادی، به‌تحقیق عبدالکریم جدبان، چاپ‌اول، صنعاء: دار الکتب، 1433ق.

هارونی، یحیی‌بن‌حسین، الافادة فی تاریخ ائمة السادة، چاپ‌اول، صعده: اهل البیت(ع)، 1435ق.

هوسمی، محمد‌بن‌یعقوب، الابانه، نسخۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 235 از مجموعۀ امام جمعه خوی، کتابت سدهٔ هشتم هجری، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 6623، کتابت سدهٔ دهم، مرعشی، شمارۀ 9189.