بررسی کلام الهی از نگاه علامه خفری و محقق دوانی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 25، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، اسفند 1401، صفحه 139-157   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.76579.1128

نویسندگان

زهرا شاه علیان¹؛ مهدی دهباشی^{* 2}؛ محمدرضا شمشیری³

¹دانشجوی دکتری،رشته کلام اسلامی،دانشگاه آزاداسلامی واحد اصفهان(خوراسگان)،اصفهان ،ایران

²استاد تمام ،گروه فلسفه وکلام،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد اصفهان(خوراسگان)،اصفهان،ایران

³استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد اصفهان(خوراسگان)،اصفهان ،ایران

چکیده

کلام الهی یکی از مسائل مهم و اساسی در دانش کلام و آغازگر شکل‌گیری این دانش بوده است. آنچه در این مسئله زمینۀ آرای متعارض را مهیا می‌کند، تبیین حقیقت کلام الهی است. گرچه دیباچۀ اختلافات حکماء و متکلمان به اثبات حدوث و قدم کلام الهی مربوط است، تفسیر حقیقت کلام واجب و کیفیت تعلق آن اوج تشدید اختلافات و تشکیک آراء محسوب می‌شود. علامه خفری کلام را مشترک لفظی و برای آن دو معنا ارائه می کند. کلام الهی طبق یک معنا، قدیم و بر اساس معنای دیگر، حادث است. کلام به‌معنای «تکلم»، قدیم و به‌معنای «مابه‌تکلم»، حادث و لفظی است. به سه بیان می‌توان تکلم حقیقی الهی را قدیم دانست: با استفاده از رابطۀ علم و کلام الهی، تکلم حقیقی بر علم اجمالی ذاتی، منطبق و در نتیجه، قدیم خواهد شد. مطابق توجیه دوم، تکلم نوعی انتقال آگاهی و بالعکس علم هم نوعی تکلم است؛ لذا، این نظریه از اتحاد علم و کلام و یکسانی اوصاف آن‌ها دفاع می کند. توجیه سوم، تکلم حقیقی را از سنخ قدرت و آن هم قدرت القای ذات واجب تفسیر می‌کند و با استفاده از این ارتباط و نظر به قدمت قدرت، تکلم را نیز قدیم می‌داند. علامه دوانی، برخلاف بسیاری از حکمای متقدم، کلام الهی را مصدر تألیف کلمات و مغایر با علم الهی می‌داند. دوانی حقیقت کلام واجب متعال را مصدر تألیف حروف و اصواتی می داند که در علم ازلی واجب تحقق یافته‌اند و این تألیف بدون هیچ ترتب و تعاقبی تصدیر یافته است. او مدعی است که تاکنون هیچ فرقه و گروهی چنین دیدگاه کارگشایی همانند او ارائه نکرده و خودش واضع این دیدگاه است. او ضمن بیان دیدگاه‌های اشاعره، معتزله، کرامیه، حشویه، و حکماء، رأی خود را متمایز از آنان می داند.

کلیدواژه‌ها

کلام الهی؛ تکلم؛ مابه‌التکلم؛ علامه خفری؛ محقق دوانی

مراجع

افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، مطبعه الخیام، قم، ۱۴۰۱ق.

الایجی، عضدالدین، المواقف، الشریف الرضی، قم، 1412ق.

تفتازانی،سعدالدین، شرح المقاصد، چ1، ج4، عالم الکتب، بیروت، 1409ق.

خفری، شمس الدین محمد بن احمد، تعلیقه بر الهیات شرح تجرید، میراث مکتوب، تهران، ۱۳۸۲.

خفری، شمس الدین محمد بن احمد، تفسیر آیت الکرسی، سایت اندیشۀ قم، قم، 1360.

خفری، شمس الدین محمد بن احمد، مجموعه رسائل علوم عقلی، انتشارات ارم شیراز، شیراز، 1396.

دوانی، جلال‌الدین، الرسائل المختاره، تحقیق: احمد تویسرکانی، کتابخانۀ عمومی امیرالمومنین(ع)، اصفهان، 1405ق.

دوانی، جلال‌الدین، ثلاث رسائل، تصحیح: احمد تویسرکانی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1411ق.

دوانی، جلال‌الدین، رسالۀ اثبات الواجب الجدیده در سبع رسائل، تقدیم، تحقیق و تعلیق: احمد تویسرکانی، میراث مکتوب، تهران، 1423ق.

دوانی، علی، خواجوئی، ملااسماعیل، سبع رسائل، تقدیم و تحقیق و تعلیق: تویسرکانی، میراث مکتوب، تهران، 1381.

دهباشی، مهدی، «تشکیک در مراتب کلام الهی و نفی مشاجرات متکلمان اسلامی»، کیهان اندیشه، شمارۀ 28، 1368، صص101-112.

سبحانی تبریزی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، چ3، المرکز العالمی للدراسات، قم، 1412ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، دراسه موضوعیه مقارنه للمذاهب الاسلامیه، مؤسسه نشر الاسلامی، قم، 1415ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ترجمه: محمد عیسی جعفری، توحید، قم، 1373.

شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج1، دارالمعرفة، بیروت، ۱۴۰۴ق.

شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، یک جلدی، انتشارات کنگرۀ جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.

شیرازی، صدرالدین محمد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج7، دار احیاء التراث، بیروت، 1981م.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایة الحکمة با تعلیقۀ استاد فیاضی، ج4، مؤسسه النشرالاسلامی، قم،1370.

فیاض، غلامرضا، نهایة الحکمة (با تعلیقه ایشان)، ج4، مؤسسۀ امام خمینی، قم، 1422ق.

قوشجی، علاءالدین علی بن محمد، شرح التجرید، منشورات الرضی، قم، بی‌تا.

قوشجی، علی بن محمد، خفری، محمد بن احمد، تعلیقه بر الهیات شرح تجرید ملاعلی قوشجی، تصحیح: فیروزه ساعتچیان، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1382.

لاهیجی، عبدالرزاق، گزیدۀ گوهر مراد، چ1، کتابخانه طهوری، تهران، 1365.

محمدی، علی، شرح کشف المراد، چ4، ج1، دارالفکر، قم، 1390.

محمدی، علی، شرح کشف المراد، چ4، دارالفکر، قم، 1378.

مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، ج2، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پرورشی امام خمینی، قم، 1391.

مظفر، محمدحسن، دلایل الصدق لنهج الحق، ج2، چ1، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، دمشق، ۱۴۲۳ق.

ملکیان، مصطفی، تاریخ فلسفۀ غرب(مجموعه درس‌های استاد ملکیان)، ج4، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، قم، 1379.

نراقی، ملامهدی، جامع الافکار و ناقد الانظار، تصحیح و تقدیم: مجیدهادی زاده، چ1، انتشارات حکمت، تهران، 1423ق.

نوری، علی، بررسی مذاهب و فرق، ج1، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379.