حکومتگران بختیاری؛ بررسی نقش و جایگاه قبیله آستِرِکی (آستروکیان) بختیاری در تحولات سیاسی - نظامی ایران و منطقه زاگرس میانی از دورۀ مغولان تا قاجاریه

تاریخ و فرهنگ

مقاله 8، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، اسفند 1401، صفحه 191-228  

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.76426.1124

نویسنده

علی بهرامسری بختیاری

دانش‌آموخته دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران ، تهران، ایران

چکیده

قبیله آسترکی بختیاری یکی از قبیله‌های کهن ایرانی است. پژوهش کنونی با بهره بردن از روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی -تحلیلی در پی آن است که به بررسی نقش و جایگاه آن­ها از دورۀ مغولان تا  قاجاریه در تحولات سیاسی – نظامی ایران و منطقه زاگرس میانی بپردازد. یافته­های این پژوهش نشان می‌دهد که پس از اسلام، قبیله آسترکی بیش از شش سده بزرگ­ترین و نیرومندترین طایفه در زاگرس میانی بوده‌ است و سران این ایل در یک دورۀ طولانی از دورۀ صفویه تا قاجاریه به شیوه حکومت دو نفره از سوی حکومت مرکزی با القاب (خان – سلطان) یا (خان – خان) بر ولایت بختیاری حکومت  کرده‌اند و در جنگ‌های ایران با بیگانگان هنرنمایی می‌کردند و به پیروزی نایل می‌شدند. نافرمانی و اعلام حکومت خودمختاری توسط امیرتاجمیرخان بختیاری آسترکی، شرکت امیرجهانگیرخان بختیاری آسترکی در نبرد ایروان و شکست عثمانی‌ها، جنگ همدان و بیرون راندن سپاه عثمانی، نبرد با محمود قندهاری، فتح هرات و قندهار در زمان نادرشاه، پذیرش نیابت سلطنت ایران توسط ابوالفتح‌خان بختیاری آسترکی پس از مرگ نادرشاه از مهم‌ترین دستاوردهای آن­ها در تحولات سیاسی – نظامی ایران بوده‌ است. در این پژوهش افزون بر منابع کتابخانه‌ای، هفت سند مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته ‌است.

کلیدواژه‌ها

صفویه؛ بختیاری؛ امیرتاجمیرخان؛ امیرجهانگیرخان؛ ‌آستِرکی؛ سنگ‌نبشته بُنِه‌وار

مراجع

استرآبادی، میرزا‌محمد‌مهدی. تاریخ جهانگشای نادری. به­تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: کتاب، 1391.

اصفهانی، محمد‌معصوم بن خواجگی. خلاصه‌السیر (تاریخ روزگار شاه‌ صفی صفوی). زیر نظر ایرج افشار. تهران: علمی، 1368.

امام شوشتری، س. محمدعلی. تاریخ جغرافیایی خوزستان. تهران: امیرکبیر، 1331.

امان، دیتر. بختیاری‌ها: عشایر کوه­نشین ایرانی در پویۀ تاریخ. ترجمۀ محسن محسنیان. مشهد: آستان قدس رضوی، 1959.

امان‌اللهی بهاروند، سکندر. قوم لر (پژوهشی دربارۀ پیوستگی قومی و پراکندگی جغرافیایی لرها در ایران). تهران: آگاه، 1374.

اوژن بختیاری، ابوالفتح. تاریخ بختیاری. تهران: وحید، 1345.

آصف، محمدهاشم. رستم‌التواریخ. به­تصحیح محمد مشیری. تهران: امیرکبیر، 2537.

آهنجیده، اسفندیار. ایل بختیاری و مشروطیت. اراک: ذره‌بین، 1374.

بازن. نامه‌های طبیب نادرشاه، ترجمۀ علی اصغر حریری. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1340

بختیاری آسترکی، علی. بُنه‌وار من ایل من (تاریخ بختیاری پس از ساسانیان). قم: دارالنشراسلام، 1382.

بدلیسی، شرف‌خان. شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان). به­اهتمام ولادیمیر ولیامینوف زرنوف. تهران: اساطیر، 1377.

بهرامسری بختیاری. تاریخ تحولات سیاسی بختیاری. آماده چاپ.

پری، جان. ر. کریم خان زند. ترجمۀ علی‌محمد ساکی. تهران: آسونه، 1382.

تاریخ ایران (دوره افشار، زند و قاجار)، از مجموعه تاریخ کمبریج، 1388.

ترکمان، اسکندربیگ.  تاریخ عالم‌آرای عباسی. زیر نظر ایرج افشار. تهران: امیرکبیر، 1350.

حزین لاهیجی، شیخ محمدعلی. تاریخ و سفرنامه حزین. به­تصحیح علی دوانی. تهران: بی‌نا، بی‌تا.      

حسنی جزایری شوشتری، عبدالله. تذکره شوشتر. اهواز: صافی، 1328.

درگاهی، عبدالرضا. «تاریخ بختیاری». خروش آنزان. ش.2 (تابستان 1355): 1-5.

دهخدا، علی اکبر. «میر». در  لغت‌نامه دهخدا، 1377.

ساروی، محمد فتح‌الله بن محمد تقی. تاریخ محمدی «احسن التواریخ». به­اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: امیر کبیر، 1371.

سردارظفر، خسرو. یادداشت‌ها و خاطرات سردارظفر. تهران: یساولی و فرهنگسرا، بی‌تا.

سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق. مطلع‌سعدین و مجمع‌بحرین. به­تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.

سیری در قلمرو بختیاری و عشایر بومی خوزستان. ترجمۀ مهراب امیری. تهران: فرهنگ‌سرا، بی‌تا.

سیسیلی، دیودوروس. ایران و شرق باستان در کتابخانۀ تاریخی. ترجمۀ حمید بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری. تهران: جامی، بی‌تا.

شاردن، جان. سفرنامه شاردن به ایران. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1338.

شاملو، ولی‌قلی. قصص‌الخاقانی. به­تصحیح سیدحسن سادات ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد. مجمع‌الانساب. به­تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر، 1381.

شجاعی برجویی، عیسی. از خراسان تا تختگاه اصفهان. اصفهان: انتشارات کنکاش، 1399.

شعبانی، رضا، مختصر تاریخ ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه. تهران: سخن، 1378.

صداقت‌کیش، جمشید. «نام برخی از ایلات و عشایر فارس در وقفنامه سال 701 ه.ق. مربوط به امامزاده‌ محمد روستای ساران بالا». مجلۀ انسان‌شناس 1، ش. 10 (بهار و تابستان 1388):  205- 217.

صفی‌زاده، صدیق. تاریخ کرد و کردستان. تهران: آتیه، 1378.

فلور، ویلم. اشرف افغان بر تختگاه اصفهان (روایت شاهدان هلندی). ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس، 1367.

فلور، ویلم. برافتادن صفویان و برآمدن محمود افغان (روایت شاهدان هلندی). ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس، 1365.

کروسینسکی، ی‍وداش‌ ت‍ادیوش‌. سفرنامه کروسینسکی (یادداشت‌های کشیش لهستانی عصر صفوی). ترجمۀ عبدالرزاق دنبلی. به­تصحیح مریم میراحمدی. تهران: بی‌نا، 1362.

کمپفر، انگلبرت. سفرنامه کمپفر به ایران. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی، 1363.

گارثویت، جن. راف.  بختیاری در آیینۀ تاریخ. ترجمۀ مهراب امیری. تهران: آنزان، 1375.

گارثویت، جن. راف.  تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری. ترجمۀ مهراب امیری. تهران: سهند، 1373.

گلستانه، ابوالحسن بن محمد امین. مجمل‌التواریخ پس از نادر. به­اهتمام مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران، 2536.

لسان‌السلطنه سپهر، عبدالحسین و علی‌قلی‌خان سردار اسعد. تاریخ بختیاری. تهران: اساطیر، 1361.

مرعشی صفوی، میرزا‌‌محمدخلیل. مجمع‌التواریخ. به­تصحیح عباس اقبال. تهران: سنایی و طهوری، 1362.

مروی، محمدکاظم. عالم‌آرای نادری. به­تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: بی‌نا، بی‌تا.

مستوفی، حمدالله. تاریخ گزیده.  به­اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر، 1381.

مشعشعی، سیدعلی بن عبدالله. الرحله المکیه (تاریخ سیاسی اجتماعی مشعشعیان). ترجمۀ نورالدین محمد بن نعمت‌الله جزایری. به­تصحیح عارف نصر. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1396.

منجم یزدی، ملاجلال‌الدین‌محمد. تاریخ عباسی. به­کوشش سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید، 1366.

منجم یزدی، ملاکمال. تاریخ ملاکمال. به­تصحیح ابراهیم دهگان. اراک: فروردین، 1334.

موسوی نامی اصفهانی، محمدصادق. تاریخ گیتی‌گشا. تحریر و تحشیه عزیزالله بیات. تهران: بی‌نا، 1317.

میرک، محمد. ریاض‌الفردوس خانی. به­کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان. تهران: افشار، 1385.

میمندی‌نژاد، محمدحسین. زندگی پرماجرای نادرشاه افشار. تهران: جاویدان، 1362.

مینورسکی،  ولادیمیر. دو سفرنامه درباره لرستان. ترجمۀ سکندر امان اللهی بهاروند و لیلی بختیار. تهران: بابک، 1362.

نصرآبادی اصفهانی، میرزامحمدطاهر. تذکره نصرآبادی. تهران: چاپخانه ارمغان، 1317.

نصیری، محمد ابراهیم بن زین‌العابدین. دستور شهریاران (سال‌های 1105 تا 1110ق. پادشاهی شاه‌ سلطان‌حسین صفوی). به­کوشش محمد‌‌ نادر نصیری‌ مقدم. تهران: بی‌نا، 1373.

نطنزی، معین‌الدین. منتخب‌التواریخ معینی. به­اهتمام پروین استخری. تهران: اساطیر، 1383.

نیکزاد امیرحسینی، کریم.  شناخت سرزمین بختیاری. اصفهان: نشاط، 1354.

واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف. ایران در زمان شاه ‌صفی و شاه ‌عباس دوم (1071 – 1038ق). به­تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380.

وحید قزوینی، میرزا‌ محمد‌طاهر. تاریخ جهان‌آرای عباسی. زیرنظر احسان اشراقی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.

هرودوت، تاریخ هرودوت. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: اساطیر، 1389.

یزدی، شرف‌الدین علی. ظفرنامه تیموری. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بی‌تا.

 

 

 

Hanway, Jonas, the revolution of Persia, London: 1754.

J.Qāʾem-Maqāmī, “ĀSTARKĪ,” Encyclopædia Iranica, online eddition, accessed on 30 December 2012, http://www.iranicaonline.org/articles/starki-sub-tribe-of-the-haft-lang, December 15, 1987, p. 847.  

John R. Perry, “Forced Migration in Iran during the 17^th and 18^th centries”, Iranians studies, VIII, 1975.

Sir. John Chardin, The travels of Sir John Chardin into Persia and the East Indias. To which is Added, the coronation of this present king of Persia, Solyman the third , London, 1686.

مرادی بیوار الیما، نورعلی. «منشا نام بختیاری». پایگاه فرهنگی اجتماعی تژگاه، 1395. 

 http://tezhgah.ir