بازخوانی گرایش‌های دینی و سیاسی ایرانیان در سدۀ هشتم هجری در نگاه حمداللّه مستوفی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 9-37   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.76666.1131

نویسنده

محمد رضا ابوئی مهریزی^*

استادیار دانشگاه بین المللی اهل بیت (ع)

چکیده

از ویژگی‌های حیات  دینی ایرانیان در دورهٔ مغول، رشد گفتمانی از مذهب اهل سنّت و جماعت است که خلافت خلفای راشدین و مقام امامت و ولایت ائمّهٔ اثنی عشر را در کنار هم نشانده و توأمان به هر دو باور داشت. این موضوع هم­زمان با تشخّص عینی بسط مفهوم ممالک محروسهٔ ایران‌زمین در متون این دوره به روشنی آشکار است. در این میان، حمداللّه مستوفی جایگاه مهم و شایان توجهی دارد. هر سه تصنیف عمدهٔ وی، واجد جزئیات فراوانی در تبیین اندیشهٔ مذهبی حمداللّه مستوفی و باورهای مذهبی رایج در ایران روزگار او است. تحقیق حاضر بر آن است تا به شیوهٔ توصیفی و تحلیلی نشان دهد که نگاه مستوفی نسبت به این اندیشهٔ مذهبی چگونه بوده است؟ بررسی مزبور بیانگر آن است که حمداللّه مستوفی هر چند در تصنیف آثارش در پی تدوین متون دینی نبوده، لکن در خلال آن‌ها اطلاعات ارزشمندی از اوضاع دینی زمانهٔ خود به دست داده است. وی ضمن بیان نحوهٔ پراکندگی مذاهب مختلف در ایران، رویکردهای رایج و عمدهٔ مذهبی این دوره را به روشنی نشان داده است. 

کلیدواژه‌ها

حمداللّه مستوفی؛ ایران‌گرایی؛ تصوّف؛ تسنن‌ دوازده‌امامی؛ ایلخانان

مراجع

ابرقوهی، شمس‌الدین ابراهیم. مجمع‌البحرین. به­تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات مولی، 1394.

ابن بزّار اردبیلی، درویش توکّلی بن اسماعیل. صفوة‌الصفا. به­تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تهران: انتشارات زریاب، 1376.

اربلی، بهاء‌الدین علی بن عیسی. کشف‌الغمّه فی معرفة‌الائمّه. همراه با ترجمه و شرح فارسی علی بن حسن زواره‌ای موسوم به ترجمة‌المناقب، به­تصحیح آقا سیّد ابراهیم میانجی. تهران: انتشارات اسلامیه، 1381.

ازهری، محمّد بن احمد. تهذیب‌اللّغه. بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی، 1427.

امینی‌زاده، علی و محمدعلی رنجبر. «تسنّن دوازده‌امامی خراسان (در سده‌های هشتم و نهم هجری)». شیعه‌شناسی. ش. 57( بهار 1396): 65-94.

باخرزی، ابوالمفاخر یحیی. اورادالاحباب و فصوص‌الآداب. به­تصحیح ایرج افشار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383.

باسانی، آ. «دین در دورهٔ سلجوقی». از مجموعهٔ تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی.آ. بویل، ترجمهٔ حسن انوشه، جلد 5،  271-288. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371.

باسانی، آ. «دین در دورهٔ مغول». از مجموعهٔ تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی.آ. بویل، ترجمهٔ حسن انوشه، جلد 5، 511-520. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371،

بلک، آنتونی. تاریخ اندیشهٔ سیاسی اسلام از عصر پیامبر تا امروز. ترجمهٔ محمّدحسین وقار. تهران: انتشارات اطلاعات، 1393.

بناکتی، داود بن محمّد. روضة اولی‌الالباب فی معرفة‌التواریخ و الانساب. به­تصحیح جعفر شعار. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1378.

بیرونی، ابوریحان محمّد بن احمد. آثارالباقیه عن القرون‌الخالیه. به­تصحیح پرویز اذکایی. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1380.

 پارسا، خواجه محمّد. فصل‌الخطاب. به­تصحیح جلیل مسگرنژاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1381.

جامی، عبدالرحمن بن احمد. نفحات‌الانس من حضرات‌القدس. به­تصحیح مهدی توحیدی‌پور. تهران: انتشارات سعدی، 1366.

جعفریان، رسول. «فتوح‌المجاهدین و نقد ملّا محمّدطاهر قمی». آینۀ میراث، سال چهارم، ش. 34-33 (1385): 180-194.

جعفریان، رسول. تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی. تهران: نشر علم، 1388.

جوادی، قاسم و  سیّد مرتضی عادلی. «علاء‌الدولهٔ سمنانی به مثابه سنّی دوازده‌امامی». نشریهٔ سخن تاریخ. ش.25( بهار و تابستان 1396): 103-120.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد. الصّحاح. به­تحقیق احمد عبدالغفور عطّار. بیروت: دارالعلم للملایین، 1376.

حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبداللّه. کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب و الفنون. به­اهتمام سیّد شهاب‌الدین حسینی مرعشی نجفی. بیروت: دار احیاء‌التراث‌العربی، بی‌تا.

حسینی قادری جامی، میر جمال‌الدین محمّد. کچکول میر جمال‌الدین محمّد. نسخهٔ خطّی کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی. شمارهٔ 8841.

حسینی یزدی، محمّد بن محمّد. العراضة فی الحکایة‌السلجوقیه. به­تصحیح مریم میرشمسی. تهران: بنیاد موقوفات افشار، 1388.

حموی، یاقوت بن عبداللّه. معجم‌البلدان. بیروت: دار صادر، 1995.

خلیلی قزوینی، خلیل بن عبداللّه. الارشاد فی معرفة علماء‌الحدیث. به­تحقیق محمّد سعید بن عمر ادریس. ریاض: مکتبة‌الرشد للنشر و التوزیع، 1409.

خنجی اصفهانی، فضل‌اللّه بن روزبهان. تاریخ عالم‌آرای عباسی. به­تصحیح محمّداکبر عتیق. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1382.

 خنجی اصفهانی، فضل‌اللّه بن روزبهان. مهمان‌نامهٔ بخارا. به­اهتمام منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1341.   

خنجی اصفهانی، فضل‌اللّه بن روزبهان. وسیلة‌الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم (ع). به­کوشش رسول جعفریان. قم: کتابخانۀ بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی، گنجینۀ جهانی مخطوطات اسلامی، 1372.

خوافی خان نظام‌الملکی، محمّدهاشم. منتخب‌اللباب. به­تصحیح مولوی کبیرالدین احمد صاحب. به­اهتمام اشیاتک سوسیتی بنگاله، کلکته: مطبع مظهرالعجایب، 1874م.

رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمّد. التدوین فی اخبار قزوین. به­تصحیح عزیزاللّه عطاردی قوچانی. بیروت: دارالکتب‌العلمیه، 1408.

سبکی، تاج‌الدین عبدالوهاب. الطبقات‌الشافعیة‌الکبری. به­تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی. قاهره: دار احیاء‌الکتب‌العربیه، بی‌تا.

سمنانی، شیخ علاء‌الدوله. العروة لاهل الخلوة و الجلوة. به­تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات مولی، 1362.

سمنانی، شیخ علاء‌الدوله. چهل مجلس. به­تحریر امیر اقبال بن سابق سجستانی. به­اهتمام عبدالرفیع حقیقت. تهران: انتشارات اساطیر، 1379.

شادان، جبریل. «تاریخنامۀ بناکتی (حلقه‌ای از نگارش‌های تسنّن دوازده‌امامی)». مجلّۀ اخلاق. ش.4 و 5(زمستان 1379 – بهار 1380): 152-166.

شاه نعمت‌اللّه ولی، سیّد نورالدین. کلّیات اشعار. به­سعی جواد نوربخش. تهران: مهرآیین، 1374.

شفق، اسماعیل. «تسنّن دوازده‌امامی حافظ». نشریهٔ مطالعات ادبیات شیعی. ش. 1(اسفند 1400): 93-120.

الشیبی، کامل مصطفی. تشیّع و تصوّف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر، 1387.

الشیبی، کامل مصطفی. همبستگی میان تصوّف و تشیّع. ترجمۀ علی اکبر شهابی. تهران: دانشگاه تهران، 1353.

صالحی، نجمه. «بازتاب اوضاع جامعهٔ عصر ایلخانی در آثار حمداللّه مستوفی (680-750ق)». مجلّۀ نامۀ جامعه. س. 1، ش. 1( پاییز 1398): 33-56.

فتوح‌المجاهدین فی ردّ المتدلّسین. نسخهٔ خطّی کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی، شمارهٔ 10720.

قاشانی، عبداللّه بن محمد. تاریخ اولجایتو. به­تصحیح مهین همبلی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.

قصّابی گزکوه، جلیل؛ عباسی، جواد و بشری دلریش. «جای‌شناسی مذهبی ایران عصر ایلخانی با تکیه بر نزهة‌القلوب». نشریهٔ مطالعات تاریخ اسلام . ش. 33 (تابستان 1396): 145-170.

کربلائی تبریزی، حافظ حسین. روضات‌الجنان و جنّات‌الجنان. به­تصحیح جعفر سلطان‌القرّائی. تبریز: انتشارات ستوده، 1383.

لاری، مصلح‌الدّین محمّد. مرآت‌الادوار و مرقات‌الاخبار. به­تصحیح سیّد جلیل ساغروانیان. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1393.

مادلونگ، ویلفرد. فرقه‌های اسلامی. ترجمهٔ ابوالقاسم سرّی. تهران: انتشارات اساطیر، 1377.

مادلونگ، ویلفرد. مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمهٔ جواد قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1375.

مجمل‌التواریخ و القصص. به­تصحیح ملک‌الشّعراء بهار. تهران: کلالۀ خاور، 1318.

مستوفی، حمداللّه. تاریخ گزیده. به­تصحیح عبدالحسین نوائی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1364.

مستوفی، حمداللّه. ظفرنامه به انضمام شاهنامۀ ابوالقاسم فردوسی به­تصحیح حمداللّه مستوفی. چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیا (2833.OR)، زیر نظر نصراللّه پورجوادی و نصرت‌اللّه رستگار. تهران - وین: مرکز نشر دانشگاهی و انتشارات آکادمی علوم اتریش، 1377ش؛ 1999م.

مستوفی، حمداللّه. نزهة‌القلوب. به­تصحیح میرهاشم محدّث. تهران: سفیر اردهال، 1396.

مستوفی، حمداللّه. نزهة‌القلوب. نسخه‌برگردان دستنویس شمارهٔ 4517 کتابخانهٔ فاتح استانبول، با مقدمهٔ انگلیسی دنیز اگل و مقدمهٔ فارسی علی صفری آق‌قلعه. تهران: مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب، 1399.

میبدی، قاضی میرحسین بن معین‌الدین. شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع). به­تصحیح حسن رحمانی و سید ابراهیم اشک شیرین. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1379.

نخجوانی، محمّد بن هندوشاه. دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب. به­تصحیح عبدالکریم علی اوغلی علی‌زاده. مسکو: فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، 1976م.

نخجوانی، هندوشاه. تجارب‌السلف. به­تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: مطبعهٔ فردین، 1313.

نسفی، عبدالعزیز بن محمّد. کشف‌الحقایق. به­تصحیح احمد مهدوی دامغانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344.

نصیری، محمّد ابراهیم. دستور شهریاران. به­کوشش نادر نصیری مقدّم. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.

نیشابوری، ظهیرالدین. سلجوقنامه. به­تصحیح میرزا اسماعیل افشار (حمیدالملک). تهران: انتشارات اساطیر، 1390.

همدانی، خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه. جامع‌التواریخ (تاریخ اسماعیلیان). به­تصحیح محمّد روشن. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1387. 

همدانی، خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه. جامع‌التواریخ (تاریخ آل سلجوق). به­تصحیح محمّد روشن. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1386.