بررسی انتقادی آثار ابن حبیب، با تأکید بر المُنَمَّق و المُحَبَّر

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 117-141   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.76811.1137

نویسندگان

شهلا بختیاری^{* 1}؛ رویا مشمولی پیله رود²

¹دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

²دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

محمد بن حبیب از مورخان سدۀ سوم هجری است که دو اثر مهم وی المُنَمَّق فی أخبار قریش و المُحَبَّر از منابعی هستند که برای مطالعه و بررسی تاریخ پیش و صدر اسلام به کار می­آیند. این پژوهش به بررسی و نقد دیدگاه نویسنده و این دو اثر بزرگ پرداخته است. نگرش انتقادی آثار ابن حبیب به‌عنوان یک راوی مسلمان و همچنین آثار او به‌عنوان روایت­هایی که در تاریخ جاهلیت و اسلام موردتوجه هستند، به شناخت روش وی در تاریخ‌نگاری اسلام کمک می­کند.
بررسی­ها نشان می­دهد که ابن حبیب در تاریخ جاهلیت به سنت­های جاهلی مانند منافره و جار پرداخته و گزارش­هایی آورده است. وی در تاریخ جاهلیت و اسلام نسبت به ثبت‌نام و نسب افراد و ابزارآلات و یا حیوانات (مانند اسب) دقت فراوانی داشته و گزارش­هایی در این باره آورده که در دیگر منابع دیده نمی­شود. فقدان نظم و انسجام در تدوین اخبار، همچنین روایات خلاصه­وار از کاستی­های این دو اثر است. مهم­ترین نکته در تاریخ­نگاری وی، رعایت امانت­داری و ارائه سلسله اسناد است، به‌ویژه در حوزه تاریخ جاهلیت که بیشتر مطالب خود را به استناد استاد خود ابن هشام ثبت کرده است. در نهایت نگارندگان این پژوهش در مورد مذهب ابن حبیب که به تشیع منسوب شده است، را با توجه ‌به بررسی­های محتوایی آثار وی رد می­کنند.

کلیدواژه‌ها

منبع‌شناسی؛ ابن حبیب؛ المُنَمَّق؛ المُحَبَّر؛ تاریخ پیش از اسلام؛ قریش

مراجع

ابن حبیب بغدادی، ابوجعفر. المُحَبَّر. به­تحقیق ایلزة لیختن شتیتر. بیروت: دارالآفاق الجدیدة، بی­تا.

ابن حبیب بغدادی، ابوجعفر. المُنَمَّق فى اخبار قریش. به­تحقیق خورشید احمد فاروق. بیروت: عالم الکتب، 1405/ 1985.

ابن قاضی شهبه، تقی­الدین. تراجم طبقات النحاة و الغویین و المفسرین و الفقهاء. بیروت: دارالعربیة للموسوعات، 1428.

ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. به­تصحیح جمال‌الدین میردامادى. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414ق.

ابن هشام، عبدالملک. السیرة النبویة. بیروت: دارالمعرفة، بی تا.

ابوالفرج الاصفهانی‏، على بن الحسین. الاغانی. بیروت: دار احیاءالتراث العربی، 1415.

آذرنوش، آذرتاش. «ابن حبیب، ابوجعفر». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. 1387.

آیینه وند، صادق و وحید باصری. «بررسی سنّت منافَرَه در جاهلیت و بازتولید و پیامدهای آن در دوران اسلامی (باتکیه‌بر منافره­های هاشمیان)». مطالعات تاریخ اسلام 5، ش. 18 (پاییز 1399): 7- 28.

بختیاری، شهلا. «تاریخ‌الخلفاء». نقد در تراز جهانی نقدنامه کتب در تراز جهانی. به کوشش سید حسین حسینی. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی. 1394.

تقوی، محمد و علی بیات. «ورود اخبار تاریخی به انساب نگاری­های دوره اسلامی تا پایان سده سوم هجری: مراحل و انگیزه­ها»،  تاریخ‌تمدن اسلامی 13، ش 26 (پاییز و زمستان 1396): 3-24.

جعفریان، رسول. منابع تاریخ اسلام. تهران: نشر علم، 1393.

خطیب بغدادى، احمد بن على. تاریخ بغداد. به­تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة. 1417.

سمعانی، ابوسعید عبدالکریم بن محمد. الانساب. به­تحقیق عبدالرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى. حیدرآباد: مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، 1382.

‏سیوطی، جلال‌الدین. المزهر فی العلوم اللغة و انواعها. بیروت: مکتبة العصریة، 1406.

سیوطی، جلال‌الدین. بغیة الوعاة. به­تصحیح احمد الخانجی. مصر: سعادة بالجوار محافظة مصر، 1326.

شریعت‌نژاد کیاسری، عطیه؛ عالم‌زاده، هادی؛ فرهمند، یونس  و معصومعلی پنجه. «منبع‌شناسی آثار تاریخی ابن حبیب بغدادی (متوفی ۲۴۵)». پژوهش‌نامه تاریخ اسلام 1، ش 39 (پاییز 1399): 51 - 70.

صالحی شامی، یوسف. سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد. به­تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی‌محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1414.

صفدی، صلاح‌الدین خلیل. الوافی بالوفیات. به­تحقیق احمد الارناووط و تزکی مصطفی. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1420.

عبد مشالی، علی. «ابن حبیب البغدادی (ت: 245 ه / 859 م) دراسة فی منهجة و موترده «کتاب المُنَمَّق مثالا» ». القادسیة فی الآداب و العلوم التربویة 15. العدد 1 (2016): 75- 118.

فروخ، عمر. تاریخ الادب العربی الاعصر العباسیة. بیروت: دارالعلم للملایین، 1968.

مسعودی، ابوالحسن علی مسعودی. مروج‌الذهب و معادن الجوهر. به­تحقیق اسعد داغر. قم: دار الهجرة، 1409.

واقدی، محمد بن عمر. المغازى. به­تحقیق مارسدن جونس. بیروت: مؤسسة الأعلمى، 1409/1989.

یاقوت حموی. معجم الادباء او ارشاد الاریب الی معرفه الادیب. به­تحقیق احسان عباس. بیروت: دارالغرب اسلامی. 1993.

 

 

Della Vida, G. Levi. “Muhammad ibn Habibs “MATRONYMICS OF POETS” “, Journal of the American Oriental Society V62. No.3. (1942:156-171. (https://doi.org/10.2307/594132).https://engagedscholarship.csuohio.edu/clmlang_facpub/145

Lichtenstädter, I. ”Muḥammad Ibn Ḥabîb and His Kitâb al-Muḥabbar”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. N.1. (1939):1–27. http://www.jstor.org/stable/25201833.

Tayyara, Abed el-Rahman. "Ibn Ḥabīb’s Kitāb al-MuḤabbar and its Place in Early Islamic Historical Writing"(2018). World Languages, Literatures, and Cultures Faculty Publications. 145. https://engagedscholarship.csuohio.edu/clmlang_facpub/145