ظرفیت‌های بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری با رویکرد برنامه‌ریزی مشارکتی (موردمطالعه: شهرک شهید باهنر کلان‌شهر مشهد)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 7، دوره 20، شماره 3 - شماره پیاپی 40، مهر 1401، صفحه 225-197   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2022.78311.1181

نویسندگان

اسماعیل علی اکبری^{* 1}؛ سیدمهدی موسی کاظمی²؛ مصطفی طالشی¹؛ محمدمهدی مروج الشریعه³

¹استاد گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

بافت‌های  فرسوده و ناکارآمد شهری یکی از تنگناها و مسائل پیچیده ناپایداری توسعه شهری هستند و برای ارتقای کیفیت زندگی، بازآفرینی این بافت ها ضرورت دارد؛ ازاین‌رو، رویکرد بازآفرینی شهری با بهره‌گیری از ادبیات برنامه‌ریزی مشارکتی در پی دستیابی به جوامع پایدار شهری است. تحقیق حاضر به شناسایی ظرفیت‌های مشارکت شهروندی برای برنامه‌ریزی مشارکتی در شهرک شهید باهنر واقع در منطقه 6 کلان‌شهر مشهد با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی می‌پردازد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بود و جامعه آماری پژوهش، 33.937 نفر شهروند ساکن در شهرک شهید باهنر بود. تعداد نمونه براساس فرمول کوکران 379 نمونه تعیین شد و به روش تصادفی ساده انتخاب شدند. نتایج نشان می‌دهد، ظرفیت‌های مشارکت شهروندی در بافت ناکارآمد شهرک شهید باهنر شامل ابعاد نهادی، کالبدی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی است و ارتباط معناداری بین آن‌هاست. همچنین شدت رابطه در ابعاد اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی از همه بیشتر و برابر با 752/0 است. با استفاده از آزمون تی تک‌نمونه‌ای نیز ظرفیت مشارکت شهروندی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهرک شهید باهنر در ابعاد نهادی، کالبدی، اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی در وضعیت مطلوب قرار دارد. ازآنجاکه میانگین زیست‌محیطی برابر با 866/2 و از حد متوسط عدد 3 کمتر است، ظرفیت‌های مشارکت شهروندی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهرک شهید باهنر در بخش زیست‌محیطی در وضعیت پایین قرار دارد. با توجه به نتایج این پژوهش و مشخص شدن میزان ظرفیت مشارکت ساکنان شهرک شهید باهنر، شیوه اجرایی برنامه‌ریزی مشارکتی به‌منظور بازآفرینی مطلوب در بافت‌های  ناکارآمد شهری، از طریق فعالیت‌های منسجم و برنامه‌ریزی ‌شده دفاتر تسهیلگری محقق می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

برنامه‌ریزی مشارکتی؛ بازآفرینی؛ بافت ناکارآمد؛ کلان‌شهر مشهد؛ شهرک شهید باهنر

مراجع

1. ابراهیم‌زاده آسمین، ح.، اشتری مهرجردی، ا.، و حاجی زاده، ف. (1396). تحلیل عوامل مؤثر بر مشارکت مردمی در ساماندهی بافت‌های فرسوده شهری؛ مطالعه موردی: منطقه 3 شهر زاهدان. فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 8(32)، 137-97.
2. احمدی، ح. (1377). عوامل ظهور گسترش ایده مشارکت در برنامه‌ریزی و شهرسازی. فصلنامه پژوهش (پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی)، (2)، 1-25.
3. ارجمندنیا، ا. (1380). سازمان‌های غیر دولتی راهبرد مشارکت سازمان یافته. مدیریت شهری، 2(5)، 28-33.
4. ارزمانی، م.، وطن‌پرست، م.، و معتمدی، م. (1398). راهکارهای مشارکتی در تدوین شاخص‌های بازآفرینی شهر بجنورد با رویکرد توسعه پایدار. نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، 38(16)، 20-37.
5. امینی، م.، صارمی، ح.، و قالیباف، م. ب. (1397). بررسی توزیع فضایی و مدل تلفات انسانی در بافت فرسوده منطقه 12 شهر تهران بر اساس شاخص‌های کالبدی بازآفرینی پایدار شهری. پژوهشنامه نظم و امنیت اجتماعی، 11(4)، 95-124.
6. اوکلی، پ.، و دیوید م. (1370). رهیافت‌های مشارکت در توسعه روستایی (م. محمودنژاد، مترجم). تهران: انتشارات مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی وزارت جهاد سازندگی.
7. ایزدی، پ.، قاسمی، ف.، و سالاری، م. (1390). بازآفرینی پایدار راهی به سوی توسعه پایدار محلات فرسوده و مسئله‌دار شهری. کنفرانس ملی توسعه پایدار و عمران شهری، مؤسسه آموزش عالی دانش پژوهان، اصفهان.
8. آقامیری، ح. س. (1400). جایگاه مشارکت شهروندی در اقتصاد سبز شهری با تأکید بر امنیت غذایی (مطالعه موردی: منطقه 4 شهرداری تهران). دوفصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3(4)، 142-155.
9. بحرینی، س. ح.، ایزدی، م. س.، و مفیدی، م. (1393). رویکردها و سیاست‌های نوسازی شهری (از بازسازی تا بازآفرینی شهری پایدار). فصلنامه مطالعات شهری، 3(9)، 17-30.
10. بهنه، م.، کلانتری خلیل‌آباد، ح.، و رضایی، م. (1393). منظر پردازی بافت‌های تاریخی با عناصر مبلمان شهری (مطالعه موردی: محله سیروس تهران). اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار، تهران.
11. پوراحمد، ا.، کشاورز، م.، علی‌اکبری، ا.، و هادوی، ف. (1396). بازآفرینی پایدار بافت‌های ناکارآمد شهری (مورد مطالعه: منطقه 10 شهر تهران). فصلنامه آمایش محیط، 10(37)، 167-194.
12. تالشی، م.، و عفتی، م. (1398). برنامه‌ریزی مشارکتی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
13. تقوایی، م.، و طاهری، ا. (1399). بررسی تأثیر بازآفرینی شهری بر گردشگری شهری (مطالعه موردی: منطقه 3 شهر اصفهان). مطالعات مدیریت شهری، 12(41)، 17-27.
14. حبیبی، س. م.، و سعیدی رضوانی، ه. (1384). شهرسازی مشارکتی: کاوشی نظری در شرایط ایران. نشریه هنرهای زیبا، (24)، 15-24.
15. رحمن زاده، م. (1395). نقش بازآفرینی کالبدی فضاهای عمومی بافت فرسوده شهری بر ارتقاء تعاملات اجتماعی (پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد رشته معماری)، دانشگاه حکیم سبزواری، ایران.
16. رسول نازی، س.، نقیبی، ف.، و خسرونیا، م. (1401). بررسی نقش ظرفیت‌های مردمی و محلی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهری (نمونه موردی: بافت فرسوده ارومیه). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 54(1)، 131-154.
17. رفیعیان، م.، و احمدزاده نانوا، ح. (1391). سنجش ظرفیت‌های مشارکت اجتماعی در سیاست‌های مداخله در محلات ناکارآمد شهری. فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 12(46)، 407-429.
18. روستایی، م.، پوراحمد، ا.، مرصوعی، ن.، و علی اکبری، ا. (1399). الگوی کاربری ترکیبی در بافت‌های فرسوده ناکارآمد منطقه 18 شهر تهران و نقش آن در بازآفرینی پایدار محله‌ای. جغرافیا و پایداری محیط، (37)، 39-52.
19. روشن‌علی، ف.، و عندلیب، ع. (1397). مسئله‌یابی بافت‌های ناکارآمد شهری مهم‌ترین مرحله مشارکت دهی ساکنان در موفقیت برنامه‌های نوسازی (نمونه موردی: محله شهید خوب بخت تهران). مدیریت شهری، 52، 93-108.
20. زالی، ن.، دارابی، ح.، و میرزایی، ع. (1392). بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده محله پیرسرای کلان‌شهر رشت با رویکرد مشارکت مردمی. مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 4(12)، 79-94.
21. ساسانی، م.، ساسانی، ز.، و ذبیحی، ح. (1399). تحلیل کیفیت زندگی در فضاهای بافت فرسوده شهری (نمونه موردی: محله سید ذوالفقار شهر شیراز). فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا، 10(3)، 821-832.
22. شفاهی، س. (1385). راهنمایی شناسایی و مداخله در بافت فرسوده شهری (مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران). تهران: ایده پردازان فن هنر.
23. شفیعی‌نسب، س. ا.، و گلابی، ف. (1386). بافت فرسوده و سیاست‌های بهبود کیفیت مسکن. نشریه آبادی، (55)، 1-20.
24. طوسی، م. ع. (1380). مشارکت در مدیریت و مالکیت (چاپ اول). تهران: انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی.
25. علمی، م. (1400). عوامل اجتماعی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز در روند توسعه پایدار شهر. فصلنامه علمی-پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 13(3)، 68-86.
26. علوی‌تبار، ع. (1382). بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها (جلد اول). تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور.
27. عندلیب، ع.، بیات، ا.، و رسولی، ل. (1392). مقایسه و تطبیق بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری بلوک خیام تهران (ایران) و پروژه لیورپول (بریتانیا). نشریه آمایش محیط، 6(23)، 79-104.
28. فنی، ز.، و صادقی، ی. (1388). توانمندسازی حاشیه نشینان در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: اسلام آباد، منطقه 2 شهرداری تهران). نشریه آمایش محیط، 2(7)، 57-73.
29. قاسمی سیانی، م.، قاسمی، ا.، و حیدری، ح. (1399). تدوین چارچوب مفهومی برنامه‌ریزی مشارکتی محله‌محور در شهرهای ایرانی (مطالعه موردی: محله‌های سیروس، جوادیه و هفت‌چنار شهر تهران). فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 11(41)، 41-53.
30. قاسمی، ح.؛، میری، غ.، و حافظ رضازاده، م. (1400). واسنجی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر بازآفرینی بافت فرسوده در مناطق شهری؛ مطالعه موردی: شهررضا. فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12(1)، 639-652.
31. کمال‌خواه، ع.، و نوروزی، س. (1387). بررسی نقش مشارکت شهروندان در روند اجرای طرح‌های شهری بافت تاریخی. اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد.
32. لطیفی، غ.، و مروتی، ن. (1391). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر تمایل ساکنان بافت های فرسوده به نوسازی (مطالعه موردی: محله امام زاده عبداله تهران). نشریه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 4(10)، 187-226.
33. ماجدی، ح. (1389). توسعه‌های شهری امروز، بافت‌های فرسوده آینده. نشریه هویت شهر، 4(6)، 87-94.
34. مهندسین مشاور شاران. (1384). راهنمای شناسایی ومداخله در بافت‌های فرسوده، مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری. تهران: وزارت مسکن وشهرسازی.
35. میرزایی ارجنکی، ف.، و شبانی شهرضا، ا ح. (1399). ارزیابی طرح بازآفرینی بافت فرسوده شهری با رویکرد مشارکت مردمی در محله همت آباد اصفهان. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 9(34)، 119-134.
36. وزارت راه و شهرسازی. (1394). مجموعه قوانین و مقررات بازآفرینی شهری پایدار. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی سازمان عمران و بهسازی شهری.
37. هادیان، ا.، و دانشپور، ع. (1387). نوسازی بافت‌های فرسوده شهری و مشارکت شهروندان. اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد.
38. هویی‌زن، ا. (1377). مشارکت شهروندان در طرح ریزی و توسعه نواحی شهری (ن. برک‌پور، مترجم). نشریه معماری و شهرسازی، (48-49)، 1-20.

 

39. Ahokpe, K. W., & Serdaroğlu, N. (2021). Urban regeneration in cultural quarters: Example of porto-novo (BENIN). EKSEN Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2(1), 11-33.
40. Amiri, Kh, Masoud, M., Moradi Chadegani, D., Sadeghy, N., & Safi-Esfahani, F. (2022). Introducing “the use case diagram “of community empowerment process in cybernetic space in order to improve the public participation in urban regeneration of areas suffering from decline in Isfahan. Motaleate Shahri, 11(42), 61-74.
41. Blagojevic, M., & Peric, A. (2021). The diffusion of participatory planning ideas and practices: The case of socialist Yugoslavia, 1961-1982. Journal of Urban History, https://doi.org/10.1177/00961442211044501
42. Ciesiółka, P., & Burov, (2021). Paths of the urban regeneration process in Central and Eastern Europe after EU enlargement-Poland and Bulgaria as comparative case studies. Spatium, (46), 1-10.
43. Creighton, J. (2005). The public participation handbook: Making better decisions through citizen involvement. San Francisco: John Wiley & Sone.
44. Erik, E., Amira, F., & Josefina, S. (2021). Opening the black box of participatory planning: A study of how planners handle citizens’ input. European Planning Studies, 30, 994-1012.
45. Galdini, R. (2005). Urban regeneration process- The case of Genoa, an example of integrated urban development approach. ERSA Conference Papers Ersa 05p426, European Regional Science Association.
46. Huifeng, L., & Martin, D. J. (2017). Citizen participation in China’s eco-city development. Will ‘new-type urbanization’ generate a breakthrough in realizing it? Journal of Cleaner Production, 162, 1085-1094.
47. Luke, B. (2018). A critique of the application of neighborhood sustainability assessment tools in urban regeneration. Sustainability, 10(4), 1005.
48. Marrison, N., & Xian, S. (2016). High mountains and faraway emperor: Overcoming barriers to citizen participation in Chinas urban planning practices. Habitat International, 57, 205-221.
49. Priscoli, J. D. (2003). Participation consensus building and conflict management training. Paris: UNESCO.
50. Sally, M., Naglis, M., & Maliene, V. (2009). Urban regeneration for sustainable communities: A case study, Technological and economic development of economy. Baltic Journal on Sustainability, 15(1), 49-59.
51. Szetey, K. (2021). Participatory planning for local sustainability guided by the sustainable development goals. Ecology and Society, 26(3), 16.