بررسی و نقد «برداشت‏های نادرست از وحدت شخصی وجود» با تکیه بر اندیشۀ علامه جوادی آملی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 27، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، اسفند 1401، صفحه 11-34   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.75578.1111

نویسنده

امین دهقانی^*

دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد و طلبه سطح چهار حوزه علمیه قم

چکیده

مسئلۀ وحدت شخصی وجود از مهم ‌ترین و بنیادی ‏ترین مسائل مؤثر در فلسفه و عرفان به شمار می‏رود که در کیفیت نگاه به مباحث هستی ‌شناسی، خداشناسی، کیفیت رابطۀ حق و خلق و دیگر مسائل، تأثیرات و لوازم راهبردی، بنیادین و جوهری دارد؛ اما در عین حال، برداشت‏های غلط و نادرست از این مسئله موجب پدید آمدن حداقل دو مشکل می‏شود: برخی از متأثرین از این دیدگاه (چه در غرب و چه در شرق)، به ‌واسطۀ سوء فهم، به انحرافات فکری و عقیدتی دچار می ‏شوند و برخی دیگر نیز با برداشتی ضعیف از آن، به نقدهایی نابه‌جا علیه آن می‏پردازند. از جمله برداشت‏های نادرست مشهور، این موارد است: «حلول»، «اتحاد»، «هیچ و موهوم ‌پنداری کثرات»، «همه‏خدایی»، «تغییر ذات حق»، «نفی علیت»، «جبر» و «اباحه‏ گری». در این مقاله بر اساس برهان عقلانی و نقل وحیانی برگرفته از اندیشه‏های حکیم متأله، فقیه و مفسر، آیت ‌اللّه جوادی آملی به نقد این پندارهای نادرست و اثبات سستی، سخافت و بطلان آن‏ها می‏پردازیم.

کلیدواژه‌ها

وحدت شخصی وجود؛ وحدت وجود؛ خدا؛ آیت ‌اللّه جوادی آملی؛ حلول؛ عرفان؛ حکمت متعالیه

مراجع

قرآن کریم.

نهج‌البلاغة.

آملی، سیدحیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح: هانری کربن و عثمان یحیی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1384.

ابن‌ترکه اصفهانی، صائن الدین علی بن محمد، التمهید فی شرح قواعد التوحید، تصحیح و تعلیق: حسن رمضانی، مؤسسة ام‌القری، بیروت، 1424ق.

ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة (۴جلدی)، دارالصادر، بیروت، بی‏تا.

امینی‌نژاد، علی، حکمت عرفانی، تحریری از درس‌های عرفان نظری استاد سید دالله یزدان‌پناه، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1394.

جوادی آملی، عبداللّه، انسان از آغاز تا انجام، اسراء، قم، ۱۳۸۹.

جوادی آملی، عبداللّه، تحریر ایقاظ النائمین، ج۱-۲،اسراء، قم، ۱۳۹۷.

جوادی آملی، عبداللّه، تحریر رسالة الولایة، ج۱-۲، اسراء، قم، 1395.

جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم (تفسیر ترتیبی)، ج۱، ۲، ۸، ۲۴، ۳۰، ۳۳، 43، ۴۴، 45، 47، اسراء، قم، ۱۳۹۸.

جوادی آملی، عبداللّه، تفسیر انسان به انسان، اسراء، قم، 1385.

جوادی آملی، عبداللّه، توحید در قرآن، اسراء، قم، ۱۳۸۸.

جوادی آملی، عبداللّه، حکمت نظری و عملی در نهج‌البلاغة، اسراء، قم، ۱۳۸۶.

جوادی آملی، عبداللّه، حکمت علوی، اسراء، قم، ۱۳۸۷.

جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه)، ج۱، ۲، ۳، ۹، ۱۰، 15، ۱۶، ۱۹، اسراء، قم، ۱۳۹۶.

جوادی آملی، عبداللّه، سرچشمۀ اندیشه، ج۳، 5، اسراء، قم، ۱۳۹۳.

جوادی آملی، عبداللّه، سروش هدایت، ج۷، ۹، اسراء، قم، 1400.

جوادی آملی، عبداللّه، سیرۀ پیامبران در قرآن، ج۲، اسراء، قم، 1384.

جوادی آملی، عبداللّه، سیرۀ رسول اکرم(ص) در قرآن، ج۱، ۲، اسراء، قم، 1385.

جوادی آملی، عبداللّه، عقلانیت شهود (تحریر فصوص‌الحکم)، ج۱، اسراء، قم، ۱۳۹۹.

جوادی آملی، عبداللّه، علی(ع) مظهر اسمای حسنای الهی، اسراء، قم، ۱۳۸۷.

جوادی آملی، عبداللّه، عمل عرفانی در پرتو علم وحیانی، اسراء، قم، ۱۳۹۱.

جوادی آملی، عبداللّه، عین نضاخ (تحریر تمهیدالقواعد)، ج۱-۳،اسراء، قم، ۱۳۹۰.

جوادی آملی، عبداللّه، فلسفۀ الهی از منظر امام رضا(ع)، اسراء، قم، ۱۳۸۶.

جوادی آملی، عبداللّه، معرفت‌شناسی در قرآن، اسراء، قم، 1394.

جوادی آملی، عبداللّه، منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی، اسراء، قم، ۱۳۸۹.

جوادی آملی، عبداللّه، ادب فنای مقربان، ج4،۷، ۹، اسراء، قم، 1400.

جوادی آملی، عبداللّه، آفاق اندیشه، اسراء، قم، ۱۳۹۱ش.

دهقانی، امین، «وحدت وجود؛ خدای نامتناهی و لوازم الهیاتی آن در منظومۀ فکری علامه جوادی آملی»، جستارهایی در فلسفه و کلام، شمارۀ 105، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، صص95-120.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۰ق.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.

مصباح یزدی، محمدتقی، شرح نهایة الحکمة، تحقیق و نگارش: عبدالرسول عبودیت، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۹۱.

یزدان‏پناه، سیدیداللّه، مبانی و اصول عرفان نظری، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۹۱.