بازشناسایی مؤلف تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 9-32   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.77657.1336

نویسنده

کاظم استادی^*

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

چکیده

تفسیر منسوب به امام حسن‌بن‌علی عسکری(ع) از تفاسیر روایی متقدم شیعه در قرن سوم است که از جهات مختلفی مناقشه‌آمیز است و توسط برخی از اندیشمندان متقدم و متأخر امامیه نقد و گفت‌گوهای انتقادی شده است. باتوجه‌به برخی مطالب سست و نادرستِ موجود در این تفسیر و نیز مناقشات راجع به آن و مخصوصاً روشن‌شدن عدم‌انتساب تفسیر به امام یازدهم(ع)، اکنون این سؤال به وجود می‌آید که اگر تفسیر کنونی برای امام حسن عسکری(ع) یا پدر بزرگوارشان نیست، پس مؤلف کتاب کنونی تفسیر چه کسی است؟ چه دلایلی وجود دارد که نشان دهد تفسیر کنونی متعلق به شخص به‌خصوصی است؟ یا اینکه این کتاب با فرض عدم‌انتساب به امامین عسکریین(ع)، به‌نوعی مجهول‌المؤلف است؟
نوشتار حاضر طی مقدماتی به شناسایی مؤلف این تفسیر می‌پردازد و با دلایل و شواهدی از متن خودِ تفسیر و اسناد تاریخی دیگر نشان می‌دهد که مؤلف تفسیر کنونی در واقع حسن‌بن‌علی عسکری، ملقب به ناصر للحق اطروش، امام زیدیه و حاکم علوی طبرستان است.

کلیدواژه‌ها

حسنبنعلی؛ اطروش؛ تفسیر امام حسن عسکری؛ احتجاج؛ ناصر کبیر؛ شیخ صدوق

مراجع

قرآن کریم

ابن‌اسفندیار، محمدبن‌حسن، تاریخ طبرستان، تهران: پدیده، 1366.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، التوحید، قم: بی‌نا، 1357.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، صفات الشیعه، تهران: اعلمی، 1362.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الامالی، تهران: کتابچی، 1376.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، معانی الاخبار، قم: جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1379ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، خصال، تهران: صدوق، 1389ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا، نجف: الحیدریة، 1390ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کتاب من لایحضره الفقیه، قم: اسلامی، 1413ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، علل‌الشرایع، قم: داوری، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، عیون اخبارالرضا، تهران: جهان، بی‌تا.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی، معالم العلماء، نجف: الحیدریة‌، بی‌تا.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی، مناقب، قم: علامه، 1379ق.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی، مناقب، بیروت: دار الاضواء، 1405ق.

ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی، الاصیلی، قم: کتابخانهٔ مرعشی، 1418ق.

ابن‌عنبه، احمدبن‌علی، عمدة الطالب، قم: انصاریان، 1417ق.

ابن‌غضائری، احمدبن‌حسین، رجال، قم: دار الحدیث، 1422ق.

ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن‌حسین، مقاتل ‌الطالبیین، قم: دار الکتاب، 1385ق.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، بیروت: دار المعرفة، 1417ق.

اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة، بیروت: دار الاضواء، 1405ق.

استادی، رضا، «بحثی درباره تفسیر امام حسن العسکری(ع)»، نور علم، ش13، دی‌ماه 1364، صص118تا136.

استادی، کاظم، «معرفی آثار قرآنی ناصرللحق اطروش»، مطالعات ایرانی‌اسلامی، س10، ش1، 1399، صص80تا112.

استادی، کاظم، «بررسی رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) تا شیخ صدوق»، قرآن و روشنگری ‌دینی، س1، ش3، 1400، صص141تا164.

استادی، کاظم، «معرفی و بررسی کهن‌ترین نسخه خطی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)»، هفت‌ آسمان، س24، ش83، 1401، صص31تا59.

استادی، کاظم، «بازشناسی نویسندگان توقیعات منسوب‌به امام عصر(ع) برای شیخ مفید»، انتظار موعود، س21، ش73، 1400، صص127تا157.

استادی، کاظم، «تجزیه و تحلیل اسناد تفسیر امام حسن عسکری(ع)»، حدیث پژوهی، س12، ش2، 1401، صص117تا132.

استادی، کاظم، «تجزیه و تحلیل محتوای داستان‌های راویان تفسیر منسوب‌به امام عسکری(ع)»، مطالعات ایرانی‌اسلامی، س12، ش2، 1401، صص117تا132.

استادی، کاظم، « زندگی‌نامه تاریخی ابوجعفر المرعشی»، سخن تاریخ، س16، ش39، پاییز 1401، صص7تا161.

اطروش، حسن‌بن‌علی، البساط، یمن: التراث الاسلامی، 1418ق.

امین ‎عاملی، محسن، اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف، 1421ق.

امین ‎عاملی، محسن، الشیعه بین الحقائق و الاوهام، بیروت: اعلمی، 1395ق.

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة، قم: اسماعیلیان، 1408ق.  

بلاغی، محمدجواد، آلاء‌ الرحمن، ‎قم: وجدانی، بی‌تا.

بن‌حمزه، المنصوربالله‌عبدالله، مجموع رسائل الامام المنصور بالله، یمن: الامام زیدبن‌علی‌الثقافه، 1422ق.

جعفریان، رسول، تاریخ تشیع، تهران: علم، 1388.

‎جشمی، محسن‌بن‌محمد، تنبیه الغافلین، تهران: شمس‌الضحی، 1383.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، قم: آل‌البیت(ع)، 1416ق.

حسنی مؤیدی، مجدالدین‌بن‌محمد، التحف شرح الزلف، یمن: اهل‌البیت(ع)، 1441ق.

حسینی ‌اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم: کتابخانهٔ مرعشی، 1413ق.

خزاز رازی، علی‎بن‌محمد، کفایة الاثر، قم: بیدار، 1401ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا: مؤسسهٔ خویی، 1413ق.

درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران: کتابخانهٔ ملی، 1391.

دیلمی، حسن‌بن‌محمد، قواعد عقاید، مصر: الثقافة الاسلامیة، 1369ق.

دیلمی، ابوالفضل بن شهردویر، تفسیر کتاب الله، با مقدمهٔ محمد عمادی حائری، تهران: کتابخانهٔ مجلس، 1388.

زرکشی، محمدبن‌بهادر، البرهان، بیروت: دار احیاء، 1376ق.

شریعتی فوکلایی، حسن، حکومت شیعی آل کیا در گیلان، قم: شیعه شناسی، 1388.

شعرانی، ابوالحسن، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، قم: بوستان کتاب، 1386.

شفق خواتی، محمد، «امامت از دیدگاه زیدیه و امامیه مقاله»، حکمت و فلسفهٔ اسلامی، ش21، بهار 1386، صص93تا114 .

شوشتری، محمدتقی، الاخبار الدخیلة، تهران: صدوق، 1401ق.

صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، قم: رضى، 1372ق.

طبرسی، احمدبن‌علی، الاحتجاج، نجف: نعمان، 1386ق.

طبرسی، احمدبن‌علی، نسخهٔ ‌خطی احتجاج، کتابخانهٔ حوزهٔ علمیه اردکان به شمارهٔ 177، 736ق.

طبری، محمدبن‌جریر، دلائل الامامة، قم: بعثت، بی‌تا.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، جامع المقال، تهران: بوذر جمهری، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، الغیبة، قم: معارف اسلامی، 1429ق.

عریضی، علی‌بن‌جعفر، مسائل علی‌بن‌جعفر، بی‌جا: المؤتمرالعالمی للامام الرضا(ع)، 1368.

عسکری، حسن بن علی‌، التفسیر الامام العسکری، قم: بی‌نا، 1409ق.

عسکری، حسن بن علی‌، نسخهٔ خطی تفسیر عسکری، کتابخانه دانشگاه تهران به‌ شماره 6414، تاریخ کتابت 808ق.

عسکری، حسن بن علی‌، نسخهٔ خطی تفسیر عسکری، کتابخانه آستان قدس رضوی بشماره 11165، تاریخ کتابت قرن10.

عسکری، حسن بن علی‌، نسخهٔ خطی تفسیر عسکری، کتابخانه مرعشی بشماره 11985 ، تاریخ کتابت قرن11.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، المسائل الناصریات، قم: دار الحدیث، 1398.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، المسائل الناصریات، تهران: رابطة الثقافة الإسلامیة، 1417ق.

عمادالدین طبری آملی، محمدبن‌علی، بشارة المصطفی، نجف: الحیدریة، 1383ق.

عمری، علی‌بن‌محمد، المجدی، قم: کتابخانهٔ مرعشی، 1422ق.

قهپائی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم: اسماعیلیان، به‌تحقیق علامه، 1364.

کراجکی، محمدبن‌علی، کنز الفوائد، قم: دار الذخائر، 1410ق.

مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمة الزیدیة، بیروت: المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة، 1987م.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، بیروت: الرسالة، 1403ق.

محلاتی، ذبیح‌الله، مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا، قم: الحیدریه، 1384.

محلی، حمیدبن‌احمد، الحدائق الوردیة، یمن: بدر، 1423ق.

مسعودی، علی‌بن‌حسین، مروج الذهب، مصر: التجاریة الکبری، 1385ق.

مفید، محمدبن‌محمد، الارشاد، قم: دار المفید، 1414ق.

میرداماد، محمدباقربن‌محمد، شارع النجاة، تهران: جمال‌الدین میرداماد، 1397.

ناشناس، التحفة البهیة، کتابخانهٔ کاشف الغطاء، شمارهٔ 9480، نجف، بی‌تا.

نـــــــ، رسالة فی تراجم علماء، کتابخانهٔ کاشف الغطاء، شمارهٔ 1573، نجف، حدود قرن8.

ناظمی، ربابه، «تبارشناسی روایات تفسیر العسکری و تاثیر آن بر اعتبارسنجی تفسیر»، قرآن‌ و حدیث، س12، ش23، پاییز 1397، صص39تا73.

هارونی، یحیی‌بن‌حسین، الافادة، اردن: امام زیدبن‌علی، 1416ق.

هوسمی، محمدبن‌یعقوب، الابانة، تهران: کتابخانهٔ مجلس، 1389.

واردی، تقی، تاریخ علویان طبرستان، قم: دلیل‌ ما، 1389.