کارکرد اسماء الهی بر خُلق‌وخو از دیدگاه حکمت متعالیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 28، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 55-70   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.77033.1134

نویسندگان

زهرا صفائی مقدم^{* 1}؛ حسن عباسی حسین آبادی²؛ ابراهیم نوری³؛ زهرا جمشیدی⁴

¹دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی و مدرس معارف

²دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

³دانشیار گروه معارف، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان،ایران

⁴پیام نور تهران جنوب

چکیده

مسئلۀ اسماء و صفات الهی و خلق‌وخوی انسانی از بنیادی‌ترین مباحث فلسفه و عرفان اسلامی است. صدرا به صفات پروردگار در قوس نزول و صعود پرداخته و از خلق‌وخو با عنوان «شاکله و فطرت ثانویه» یاد کرده ‌است. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی در‌صدد بررسی دیدگاه حکمت متعالیه دربارۀ تأثیر اسماء الهی بر خلق‌وخوی انسان است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که از نگاه ملاصدرا، انسان‌ها فطرت یکسان، اما خُلق‌های متفاوتی دارند، که از آن به عنوان فطرت اولیه و ثانویه نیز یاد می‌شود. فطرت اولیه، تجلی اسم رحمت است که همۀ انسان‌ها بر آن سرشته شده‌اند. قلب انسان میان دو اسم «الهادی» و «المضل» است که متناسب با سرشت و استعداد و با اعمال اختیاری خود تجلیگاه یکی از آن‌ها می‌شود. اسماء الهی در خلق‌وخوی انسان نقش کلیدی دارند و در سعادت یا شقاوت او تأثیر بسزایی دارند و از طرفی، اشراف اسمائی خداوند بر انسان در قوس نزول، مانع اختیار انسان در به فعلیت‌رساندن و آینۀ وجودی اسماء شدن توسط او نمی‌شود. همچنین، قضا و قدر در این مسئله، تبیین عرفانی می‌یابد.

کلیدواژه‌ها

اسماء جمال و جلال؛ خُلق‌وخو؛ جبر و اختیار؛ ملاصدرا

مراجع

قرآن کریم

نهج البلاغه

حسن‌‌زادۀ آملی، حسن، شرح فارسی الاسفار الاربعة، بوستان کتاب، قم، 1387.

خمینی، روح‌اللّه، تقریرات فلسفۀ امام خمینی(ره)، شرح: عبدالغنی اردبیلی، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، 1381.

دغیم، سمیح، موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازی، مکتبة لبنان ناشرون بیروت، لبنان، بی‌تا.

ذبیحی، محمد، ترجمه و شرح بخش نخست مبدأ و معاد صدرالمتالهین شیرازی، انتشارات اشراق، قم، 1380. 

رضانژاد، غلامحسین، مشاهد الالوهیة، آیت اشراق، قم، 1387.

سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1379.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، العرشیة، ترجمه و تصحیح: غلامحسین آهنی، بی‌نا، 1341.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح: محمد خواجوی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1360.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح ‌الغیب، تصحیح: محمد خواجوی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1363.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، شرح: حسن بن یوسف علامه حلی، بیدار، قم،  1363(ب).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن ‌الکریم، تصحیح: محمد خواجوی، بیدار، قم، 1366(الف).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تصحیح: محمد خواجوی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1366 (ب).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة ‌المتعالیة فی‌الأسفار‌العقلیة ‌الأربعة، مکتبة المصطفوی، قم، 1368.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، عرفان و عارف‌نمایان، ترجمه: محسن بیدارفر، الزهرا(س)، تهران، 1371.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تحقیق و تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، حکمت، تهران، 1375.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح: محسن جهانگیری، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1381(ب).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(1381ب) کسر اصنام الجاهلیة، مصحح: محسن جهانگیری، اشراف: محمد خامنه ای، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح بر زاد المسافر، شارح: جلال‌الدین آشتیانی، بوستان کتاب، قم، 1381(الف).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح و تعلیقۀ صدرالمتالهین بر الهیات شفا، تصحیح، تحقیق و مقدمه: نجفقلی حبیبی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا ،تهران، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیة، ترجمه و تفسیر: جواد مصلح، انتشارات سروش، تهران، 1383.

عالمی، عبداللطیف، حرکت حبی و نقش آن در ظهور تعینات در مکتب ابن‌عربی، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، 1396.

قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، تصحیح: جلال‌الدین آشتیانى، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1375‏.

* نرم افزار: معجم موضوعی آثار فلسفی ملاصدرا.