بررسی سندی روایت «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ ‌الْقِیَامَةِ و...»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 33-54   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.77614.1334

نویسندگان

عباس اسماعیلی زاده¹؛ مرجانه فتحی طرقبه^{* 2}

¹دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تاریخمندی یا فراتاریخی‌بودنِ قرآن و احکام ازجمله مسائلی است که به آن در دوران معاصر به‌طور ویژه توجه شده است. ازجمله احادیث مستند طرفداران ابدیت شریعت، حدیث «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ‌الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ» است که در منابع مختلف شیعه و سنی به‌صورت‌های گوناگونی نقل شده است. در کتاب کافی نیز این عبارت در ضمن دو روایت مختلف به کار رفته است که در یکی علاوه‌بر اشاره به ابدی‌بودن آموزه‌های پیامبر، به نفی بدعت‌های باطل پرداخته و در دیگری نیز به عدم‌نسخ دین اسلام برخلافِ ادیان پیشین اشاره شده است. اما اخیراً یکی از نواندیشان دینی، آیت‌الله سیدکمال حیدری ادعا کرده است که این دو حدیث، سند صحیحی ندارد و سخنی مشهور است که بر سر زبان‌ها افتاده و حکم به صحت این حدیث توسط برخی علما نه بر مبنای بررسی سندی، بلکه صرفاً به‌دلیل اعتماد آن‌ها به علمای متقدم است.
باتوجه‌به نقش بسزای این روایت در مسئلهٔ ابدیت شریعت و اهمیت بررسی سندی در اطمینان‌یافتن از صدور حدیث از معصوم، این نوشتار صرفاً به تتبع در اسناد این دو روایت می‌پردازد و بررسی دلالی و ارتباط آن‌ها با مسائل ثانویه و فقهی را به پژوهش دیگری واگذار می‌کند. با وجود بحث و اختلاف دربارهٔ بیشتر راویان این دو سند، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای با استفاده از ادلهٔ مختلف نشان داده است که هریک از راویان آن‌ها موثق و امامی است و این دو روایت، سندی صحیح دارند.

کلیدواژه‌ها

تاریخمندی و جاودانگی سنت؛ علم رجال؛ وثاقت راوی؛ صحیح‌؛ حلال و حرام

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کتاب من لا یحضره الفقیه، چاپ‎دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413 ق.

ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌على، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، چا‌پ‌اول، نجف: المطبعة الحیدریة، 1380ق.

ابن‌عساکر، قاسم‌بن‌علی، تاریخ دمشق، بی‌جا: دار الفکر، 1415ق.

ابن‌غضائرى، احمدبن‌حسین، الرجال، چاپ‌اول، قم: دار الحدیث، 1422ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم، تأویل مختلف الحدیث، چاپ‌دوم، بی‌جا: مؤسسة الاشراق، 1419ق.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، چاپ‌دوم، تهران: بانک بازرگانى ایران، 1346.

آقا بزرگ طهرانى، محمدمحسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، چاپ‌سوم، بیروت: دار الاضواء، 1403ق.

آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، قم: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب، 1422ق.//

بحرالعلوم، محمدمهدی‌بن‌مرتضی، رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الرجالیه، چاپ‌اول، لبنان: دار الزهراء، 1212ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة ، قم: نشر اسلامی، 1363.

برقعى، على‌اکبر، راهنماى دانشوران در ضبط نام‌ها، نسب‌ها و نسبت‌ها، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1384.

برقى، احمدبن‌محمد، المحاسن، چاپ‌دوم، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371 ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل، فوائد؛ ضمیمۀ کتاب رجال الخاقانی، چاپ‌دوم، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

بیهقی، احمدبن‌حسین، المدخل الی سنن الکبری، کویت: دار الخلفاء للکتاب الاسلامی، بی‌تا.

پیروزفر، سهیلا و سعیده‌سادات موسوی‌نیا، «بررسی روایات لعن زراره‎بن‌اعین با‌توجه‌به جریان‌های کلامی امامیه»، علوم حدیث،س20، ش75، 1394، صص116تا134.

تبریزی، جواد، صراط النجاة، چاپ‌اول،قم: دفتر نشر برگزیده، 1416ق.

جباری، محمدرضا، «شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری»، مجلۀ فقه و اصول، س 32، ش49و50، 1379، صص57تا 79.

جمعی از نویسندگان مؤسسۀ امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، چاپ‌اول، قم: امام صادق، 1418 ق.

حجت، هادی، جوامع حدیثی شیعه، چاپ‌دهم، تهران: سمت، 1398.

حکیم، محمدتقی، القواعد العامة فی الفقه المقارن، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، 1429ق.

حلى، حسن‌بن‌على، الرجال، چاپ‌اول، تهرن: دانشگاه تهران، 1342.

خویی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، چاپ‌دوم، قم: کتاب‌فروشی مصطفوی، 1368.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، چاپ‌پنجم، بی‌جا: بى‌نا، 1413ق.

دارقطنى، على‌بن‌عمر، المؤتلف و المختلف، چاپ‌اول، بیروت: دار المغرب الاسلامی، 1406 ق.

دارمى، عبدالله‌بن‌عبدالرحمن، مسند الدارمی، چاپ‌اول، ریاض: دار المغنی، 1421ق.

سبحانی، جعفر، کلیات علم الرجال، ترجمهٔ علی‌اکبر روحی و مسلم قلی‌پور، چاپ‌یازدهم، قم: عالمه، 1397.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، جامع الاحادیث، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

شمشیری، رحیمه و مهدی جلالی، «مزایای فهرست نجاشی بر فهرست و رجال شیخ طوسی و بررسی نسبت و اختلاف آن‌ها با یکدیگر»، علوم قرآن و حدیث،س41، ش83، 1388، صص101تا120.

شوشترى، محمدتقى، قاموس الرجال، چاپ‌دوم،، قم: نشر اسلامی، 1410ق.

صدر، حسن، شیعه بنیانگذاران فرهنگ اسلام، ترجمهٔ مشتاق عسکری محلاتی، چاپ‌اول، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1381.

طوسی، محمدبن‌حسن، العدة فی اصول الفقه، چاپ‌اول، قم: تیزهوش، 1417ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الغیبه، بی‌جا: مؤسسة المعارف الاسلامیه، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، چاپ‌اول، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1390 ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الفهرست، چاپ‌اول، نجف: مرتضوی، نجف، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407 ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، چاپ‌سوم، قم: نشر اسلامی، 1427ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الوصول الی علم الاصول، چاپ‌اول، قم: امام صادق، بی‌تا.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، رجال، چاپ‌دوم، قم: الشریف الرضی، 1402ق.

فضلی، عبدالهادی، پایه‌های علم رجال، چاپ‌دوم، تهران: سمت و پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی و دانشگاه امام صادق، 1398.

کشى، محمدبن‌عمر، اختیار معرفة الرجال، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1404ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

مامقانى، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1431ق

متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین، کنز العمال، چاپ‌پنجم، بی‌جا: الرسالة، 1401ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقى، بحار الانوار، چاپ‌دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی‌، 1403ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقى، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، چاپ‌دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1404ق.

مجلسى، محمدتقى‌بن‌مقصودعلى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، چاپ‌دوم، قم: کوشانبور، 1406ق.

معارف، مجید و دیگران، «واکاوی مفهوم یونسی و ادلۀ انتساب عده‌ای از راویان شیعه به آن»، علوم حدیث، س20، ش77، 1394، صص135تا157.

مقدسی، ضیاءالدین، الاحادیث المختاره؛ المستخرج من الاحادیث المختاره مما لم یخرجه البخاری و مسلم فی صحیحیهما، چاپ‌سوم، لبنان: دار الخضر، 1420ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی، مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، قم: آل‌البیت(ع)، 1411ق.

نجاشى، احمدبن‌على، رجال النجاشی، چاپ‌ششم، قم: نشر اسلامی، 1365.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی، رسائل و مسائل، قم: کنگرۀ بزرگداشت محققان ملا مهدی و ملا احمد نراقی، 1380.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، خاتمة مستدرک‌ الوسائل، قم: آل‌البیت(ع)، بی‌تا.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

- https://m. youtube.com/watch؟ v=IkJCcMUGGfU (تاریخ مراجعه: 8/7/99)