بررسی تطبیقی دیدگاه زرکشی و سیوطی در نحوه دلالت استقلالی یا مجموعی وجوه اعجاز قرآن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، تیر 1402، صفحه 9-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.73278.1210

نویسندگان

سید مهدی جاویدان¹؛ سعید عباسی نیا^{* 2}؛ صادق آلبوغبیش³

¹دانشجوی دکتری گروه الهیات و معارف اسلامی-علوم قرآن و حدیث، واحد آبادان، دانشگاه آزاداسلامی آبادان، آبادان- ایران

²استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی-علوم قرآن و حدیث، واحد آبادان، دانشگاه آزاداسلامی آبادان، آبادان- ایران

³استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی- علوم قرآن و حدیث، واحد آبادان، دانشگاه آزاداسلامی آبادان، آبادان- ایران

چکیده

از مسائل مهم در اعجازشناسی قرآن، مسئلهٔ نحوهٔ دلالتِ وجوه اعجاز است و آن معطوف به این پرسش است که دلالت این وجوه بر اعجاز قرآن به‌صورت استقلالی و انفرادی است یا مجموعی؟ قرآن‌پژوهان عموماً یک یا چند وجه اعجاز را وافی در دلالت اعجاز می‌‌دانند. زرکشی قول تحقیق را در دلالت مجموعی وجوه اعجاز قرآن می‌داند، اما سیوطی دلالت یک وجه را به‌تنهایی و مستقلاً برای اعجاز قرآن کافی می‌داند.
در این نوشتار با رویکرد تحلیلی‌توصیفی به‌صورت مقایسه‌ای، روش اعجازشناسی زرکشی و سیوطی محل تأمل قرار می‌گیرد و به نقد و بررسی دیدگاه زرکشی مبنی‌بر دلالت مجموعی اعجاز قرآن می‌پردازیم.
زرکشی از سویی به دلالت مجموعی وجوه اعجاز قرآن قائل شده و دلالت یک وجه یا حتی چند وجه با هم را برای اعجاز، وافی به مقصود نمی‌داند و از طرفی برای تعداد آن هم عدد واحدی قائل نیست. امری که با تأمل و درک همهٔ ابعاد آن، درک تحقق اعجاز را متعذر به نظر می‌رساند. در حالی که سیوطی با نامحدودخواندنِ وجوه اعجاز، ادراک‌پذیری وجوه و توجه به اعجاز تأثیری قرآن، دلالت انفرادی و استقلالی هریک از وجوه را پذیرفته است؛ ازاین‌رو قرائت وی از انسجام و هم‌گرایی بیشتری برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

وجوه اعجاز؛ دلالت استقلالی؛ دلالت مجموعی؛ زرکشی؛ سیوطی

مراجع

قرآن کریم

ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب، المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به‌کوشش احمدصادق ملاح، قاهره: بی‌نا، 1394ق.

ایزدی، مهدی و حامد جمالی، «روش‌شناسی زرکشی در البرهان و مقایسۀ آن با روش سیوطی در الإتقان»، مطالعات قرآن و حدیث، س3، ش2، 1389، صص71تا97.

باغبانی، رضوان، «اعجاز ادبی قرآن کریم و سیر نزول آن»، فصلنامۀ لسان مبین، س3، ش7، 1391، صص46تا64.

باقلانی، محمدبن‌طیب، اعجاز القرآن، چاپ‌اول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1421ق.

بنت‌الشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن، ترجمۀ حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1376.

جرجانی، عبدالقاهربن‌عبدالرحمان، صلاة الرسائل فی اعجاز القرآن، به‌تحقیق احمدمحمد خلف‌الله و سلام محمد زغلول، مصر:

 دار المعارف، 2008م. 

جعفرزاده کوچکی، علیرضا و سروش شهریاری‌نسب، «بازاندیشی در حقیقت اعجاز»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی کلامی، دانشگاه قم، س17، ش3، 1395، صص 49تا70.

حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، چاپ‌اول، بی‌جا: میقات، 1363.

حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نورالثقلین، به‌تصحیح هاشم رسولی، چاپ‌چهارم، بی‌جا: اسماعیلیان، 1415ق.

خطابی، حمدبن‌محمد، بیان اعجاز القرآن فی ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، مصر: دار المعارف، 2015م.

خطیب، عبدالکریم، الإعجاز فی دراسات السابقین، بیروت: دار الفکر العربی، بی‌تا.

خمینی، روح‌الله، آداب الصلوة، چاپ‌اول، بی‌جا: مؤسسۀ نشر آثار امام خمینی، 1372.

خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا: انوار الهدی، 1401ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مقدمۀ تفسیر جامع التفاسیر، کویت: دار الدعوة، 1405ق.

رافعی، مصطفی‌صادق، اعجاز القرآن و البلاغة النبویة، چاپ‌نهم، بیروت: دار الکتب العربی، 1393ق.

رمانی، علی‌بن‌عیسی و دیگران، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، مصر: دار المعارف، بی‌تا.

رمانی، علی‌بن‌عیسی، النکت فی اعجاز القرآن ضمن ثلاث رسائل، مصر: دار المعارف، بی‌تا.

ریپین، آندرو، «دیدگاه زرکشی و سیوطی در باب روایات اسباب النزول»، ترجمان وحی، ترجمۀ مرتضی کریمی‌نیا، س14، ش1، 1389، صص 92تا107.

زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1409ق.

زرکشی، محمدبن‌بهادر، البرهان فی علوم القرآن، به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: المکتب العصریة، 1957م.

زملکانی، محمدبن‌علی، البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن، به‌تحقیق خدیجه حدیثی و احمد مطلوب، بغداد: احیاء التراث العربی، 1974م.

سعیدی روشن، محمدباقر، معجزه‌شناسی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1379.

سیوطی، عبدالرحمن‌ابی‌بکر، الإتقان فی علوم القرآن، به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: المکتبة العصریة، 1418ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌ابی‌بکر، الإتقان فی علوم القرآن، تهران: امیرکبیر، 1363.

سیوطی، عبدالرحمن‌ابی‌بکر، معترک الأقران فی اعجاز القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408ق.

شربجی محمدیوسف و حسین علینقیان، «سیوطی و علوم قرآن»، صحیفۀ مبین، ش5، 1383، صص 86تا105.

شمس‌الدین آملی، محمدبن‌محمود، نفائس الفنون فی عرائس العیون، تهران: اسلامی، 1377.

صابری، حسین، شاخصه‌های کتاب البرهان، مشهد: انتشارات علمی فرهنگی، 1393.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: اعلمی، 1366.

طباطبایی، محمدحسین، اعجاز قرآن، تهران: نشر فرهنگی رجاء، 1362.

طباطبائی، سیدکاظم، «پژوهش‌های قرآن‌شناختی سیوطی»، دانشکدهٔ الهیات دانشگاه فردوسی،  مشهد: 1379، ش47تا48، صص55تا88.

طوسی محمدبن‌حسن، الإقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، بی‌جا: مکتبة چهل ستون العامة و مدرستها، 1400ق.

طوسی محمدبن‌حسن، اعجاز قرآن، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا، بی‌تا.

عباسی‌نیا، سعید، اعجاز قرآن و لزوم هماهنگی و تناسب‌های عصری با رویکردی به حوزۀ علوم انسانی، قم: مرکز بین‌‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396.

عک، خالدعبدالرحمن، اصول التفسیر و قواعده، چاپ‌دوم، بیروت: دار النفاس، 1406ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، جمل العلم و العمل؛ شرح شیخ طوسی، بی‌جا: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، 1358.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، تفسیر الکبیر، چاپ‌دوم، تهران: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

قاضی، عبدالجباربن‌احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، به‌تحقیق امین خولی، مصر: بی‌نا، بی‌تا.

قطب راوندی، سعیدبن‌هبةالله، الخرائج و الجرائح، چاپ‌اول، قم: امام مهدی(ع)، 1409ق.

قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع لأحکام القرآن، مشهد: رضوی، 1408ق.

کریمی‌نیا، مرتضی، «ریشه‌های تکوین نظریۀ اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرن نخست»، مجلۀ پژوهش‌های قرآن و حدیث، س42، ش1، 1392، صص 113تا144.

کواز، محمدکریم، سبک‌شناسی اعجاز بلاغی قرآن، ترجمۀ حسین سیدی، چاپ‌اول، تهران: سخن، 1386.

ماوردی، علی‌بن‌محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردی، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، به‌تحقیق و تصحیح جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

مصطفی، مسلم، مباحث فی اعجاز القرآن، دمشق: دار القلم، 1426ق.

معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم: نشر اسلامی، 1429ق.

مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن، احسن الحدیث، چاپ‌اول، قم: 1379.