معماری اسلامی آناتولی در دورۀ گذار: استمرار و تحول در معماری امیرنشین‌های ترکمن

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 39-58   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2022.75884.1115

نویسندگان

سارا علی پور^{* 1}؛ مهدی عبادی²؛ فریبا پات³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه الزهرا

²دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی و گروه پژوهشی مطالعات شبه قاره هند دانشکده الهیات. دانشگاه الزهرا. تهران . ایران

چکیده

با آغاز دورۀ موسوم به امیرنشین‌های ترکمن در آناتولی، معماری اسلامی این منطقه نیز دورۀ متفاوتی را تجربه کرد. می‌توان از تحولات معماری این دوره به­ مثابه دورۀ گذار یاد کرد. به‌رغم اینکه سبک معماری به‌جای­مانده از عهد سلاجقۀ روم، به شکلی رایج در بنای آثار و ابنیه استفاده می‌شد، اما به‌تدریج تغییراتی ملموس در معماری برخی امیرنشین‌های ترکمن پدیدار شد. نکتۀ قابل توجه در این تغییرات در امیرنشین‌های آناتولی مرکزی ازجمله قره‌مانیان، چندان چشمگیر نبود، اما در امیرنشین‌های غرب آن مانند آیدین­ و منتشا نوآوری‌های ملموسی در معماری به ‌وقوع پیوست. ازاین‌رو، پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی  معماری اسلامی این دوره از تاریخ آناتولی اسلامی و ترسیم ویژگی­های آن، تحولات صورت گرفته را تبیین نماید. یافته­های مقاله نشان می‌دهد که، اگرچه سبک‌ معماری مسجد و مدرسه در شهرهایی مانند قونیه، مغنیسیا (مانیسا)، ارمناک و تیره، مبتنی بر سبک معماری دورۀ سلجوقیان بود، اما در امیرنشین­های ترکمن غرب آناتولی، با وجود استمرار ویژگی‌های کلی سبک دوره پیشین، معماران این دوره تغییراتی مانند افزایش مساحت زیر گنبد در بناها و مساجد را به ‌انجام رسانده‌اند. بر این اساس، می‌توان از معماری دورۀ ملوک‌الطوایفی امیرنشین‌های ترکمن به­واسطۀ ویژگی‌ استمرار و تحول در معماری این منطقه، به­عنوان حلقۀ وصل معماری دو دورۀ مهمِ تاریخی سلجوقیان و عثمانیان در آناتولی یاد کرد.

کلیدواژه‌ها

معماری اسلامی؛ آناتولی؛ سلاجقه روم؛ امیرنشین‌های ترکمن؛ قره‌مانیان؛ امیرنشین آیدین‌؛ امیرنشین منتشا

مراجع

بلانیان، ندا؛ سلطان­زاده، حسین و شروین میرشاه­زاده. «تأثیر معماری ایران بر بناهای آرامگاهی در عصر سلجوقیان رم». معماری و شهرسازی آرمان شهر، ش.27 (تابستان 1398): 11-23.

بلر، شیلا و جاناتان ام. بلوم. هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ اردشیر اشراقی. تهران: سروش، بی‌تا.

خزایی، محمد. «روند شکل گیری تزیینات معماری سلجوقیان روم آسیای صغیر بر اساس مولفه­های هنری خراسان در سده هفتم هجری». مجلۀ بیناب، ش. 18 (1390):116-125.

سوردل، پری، میراندا، «بلاط یا بلت». در دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی،1377.

صبوری نوجه دهی، رضا و سید علی‌اصغر میر فتاح. «بررسی و تحلیل تحولات فرم‌ها و عناصر معماری و شهرسازی سلاجقه در دوران بیلیک­ها و تأثیرگذاری آن در ظهور معماری عثمانی». مدیریت شهری، ش. 43 (تابستان 1395):325-342.

عطارزاده، عبدالکریم. «خیرالدین معمار». در دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1390.

قره چانلو، حسین. جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی،1380.

گروهی از نویسندگان. سفرنامه‌های خطی فارسی. تهران: نشر اختران، 1388.

گلرو نسی، پوگلو. «مساجد آناتولیا و میراث عثمانی». ترجمۀ حمیدرضا کسیخان. هنر و معماری، ش. 33 (تابستان و پاییز 1376): 154-185.

گودوین، گادفری. تاریخ معماری عثمانی. ترجمۀ اردشیر اشراقی. تهران: موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری، 1388.

نصرت­پور، دریا و دیگران. «بررسی تطبیقی معماری ابنیۀ مذهبی دورۀ بیزانس در ترکیه با ابنیۀ مذهبی دورۀ سلجوقی در ایران». مدیریت شهری، ش.39(1394):87-97.

 

Akalın, Şebnem. “Hatunıye Medresesı”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 1997.

Aslanapa, Oktay. Turk Sanatı, Istanbul. Remzi Kitabevi,1989.

Aslanapa, Oktay. Osmanli Devri Mimarisi. Istanbul, 2005.

Çiftçı, Mehdin. “Vacidiye Medresesi”. Bilimname, cilt30 ,sayi1 ,Sayfalar 435-460, Istanbul, 2016.

Çiftçioğlu, İsmail. “Ermenekte Emir Musa Bet Medresesi (Tol Medrese) Ve Vakfiyesi”.ilmi Araştırmalar 12, İstanbul, 2001.

Durukan, Aynur. “İlyas Bey Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 2000.

Durukan, Aynur. “Beylikler Dönemi kültür Ortamından Bir Kesit”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Vol 9/10 Fall 2014, 2014, Ankara-Turkey.

Doğan, Yavaş. “Orhan Gazi Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul.

Ercoşkun, Ersel. “Aydınoğlu Mehmet bey Camıı Ve Turbesı”. Celal Bayar Üniversitesi Fenedebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Manisa, 2018.

Ertunç, Çiğdem Önkol. “Karamanoğulları Beyliği Sanatsal Faaliyetleri Ve Hacıbeyler Camisi Örneği”. ulakbilge, Cilt 6, Sayı 30, Volume 6, Issue 30, 2018.

Emecen, Feridun. “Saruhanoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul.

Emecen, Feridun. “Birgi”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 1992.

Emecen, Feridun. “Manisa”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 2003.

Erdoğan, Meriçil. “Meneşeoğullari”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 2004.

İbid. “Menteshe Oghullari”. The Encyklopedia Of Islam, Leiden,1991.

Günal Öden, Zerrin. “Karamanoğulları Beyliği”. Türkler Ansiklopedisi, C.6, s. 756-762,  Ankara 2002.

Gündüz, Filiz. “Mahmud Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul.

Kuban, Doğan. 100 Soruda Turkiye Sanati Tarihi. Istanbul, 1973.

Kuban, Doğan. Osmanlı mimarisi. Istanbul, 2007.

Minoresky.v-(Suraiya,Faroghi),“Maghnisa”, The Encyklopedia Of Islam, Leiden,1986.

Öney, gönül, Erken Osmanlı Sanatı: Beylikler Mirası, Izmir, 2010.

Parry.V.J. “Birgi”, The Encyklopedia Of Islam, Leiden,1986.

Selda, Kalfazade. “Vacidiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul.

Sözlu, Halil. “Mutdaki Tarihi Köprüler”. USAD, Bahar 2017.

Tosun, Erkan, “Manisa İshak Çelebi Külliyesi”, Tarih İncelemeleri, Manisa: Aralık, 2019.

Ünalan, Sıddık, “Karamanoğlu Beyliği’nin Sosyal-Kültürel Ve Dini Hayatı”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017.

Uzunçarşlı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.

Idem, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1969.

Yetkin, Kemal, “Beyliklerdevri Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı”, Kültür Matbaası, Ankara, 1957.

Yetkin, Kemal. Islam Mimarisi. Ankara Üniversitesi Basimevi,1965.

Yetkin, Kemal, “Beyliklerdevri Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı”, Kültür Matbaası, Ankara, 1957.

Zekai, Mete. “Milas”. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklodpedisi, Istanbul, 2005.