تطور قلمرو علم امام در مدرسه کلامی حله

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 33، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 249-263   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.74013.1089

نویسنده

محمد حسن نادم^*

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان ومذاهب

چکیده

مدرسه حله ازجمله مدارس پرآوازۀ شیعه در مقطعی از تاریخ تشیع بوده که از جهاتی چند با دیگر مدارس شیعی متفاوت می‌نمود؛ ازجمله در روند علوم به ویژه علم کلام تحولات چندی به وجود آورد. بی‌تردید بررسی تطورات و تحولات علم کلام و مسائل آن با محوریت مدارس کلامی می‌تواند نقش قابل توجهی در گستردگی دامنۀ پژوهشهای علمی ایفا کند. در این راستا این جستار بر آن شد  فرایند تطوری قلمرو علم امام را که یکی از آموزه‌های کلامی خاص شیعه و از مقومات مسئلۀ امامت است در مدرسه حله از آن جهت که بخش قابل توجهی از تاریخ کلام امامیه را پوشش می‌دهد، بنمایاند و در ضمن به چند مسئله مهم مربوط به این موضوع با رویکردی تاریخی نقبی بزند، اول پیشینۀ رویکردهای معاصر را دربارۀ قلمرو علم امام بنمایاند، دوم جریانهای فکری این مدرسه را که در تطور قلمرو علم امام تاثیرگذاربوده‌اند را بشناساند، سوم علل پیدایش هر یک از قلمروها را درباره علم امام مشخص نماید، بی‌تردید هر کدام از این امور در فهم و تبیین مسئله علم امام نقش موثر داشته وپاسخ بر بعضی از پرسشهای پیرامون علم امام خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

قلمرو علم امام؛ مدرسه حله؛ تطورات کلامی؛ جریانهای کلامی

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات مع الشرح للمحقق الطوسی و الرازی، الحیدری، بی‌جا، 1378.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره، چاپ افست، قم، ۱۴۰۴ق.

ابن‌طاووس حلی، رضی‌الدین على‌بن‌موسى، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، مطبعة الخیام، قم، 1400ق.

ابن‌طاووس حلی، رضی‌الدین على‌بن‌موسى، سعد السعود، بوستان کتاب، قم، 1380.

ابن‌طاووس حلی، رضی‌الدین على‌بن‌موسى، اللهوف فى قتلى الطفوف، مکتبة الداورى، قم،[افست از چاپ نجف اشرف]، بی‌تا.

آشتیانی، سیدجلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی، بوستان کتاب، قم، 1393.

آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1368.

بحرانی، ابن‌میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق احمد الحسینی و سید محمود مرعشی، مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1406 ق.

بحرانی، ابن‌میثم، شرح نهج البلاغه، چاپ دوم، نشر مکتبة فخراوی، بحرین، 1428ق.

بحرانی، ابن‌میثم، النجاة فی القیامة فی تحقیق امر الإمامة، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1417ق.

جبرئیلی، محمد صفر، سیر تطور کلام شیعه، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه، قم، 1389ق.

حسین‌پوری، امین، اندیشه‌شناسی محدثان حله، دارالحدیث، قم، 1390.

حمصی رازی، سدیدالدین محمود، ‌المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم،1370.

خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌نا، بیروت، 1403ق.

رحمتی، محمدکاظم، و مهدی احمدی‌، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، موسسه فرهنگی دارالحدیث، قم،1390.

سیوری حلّی، جمال‌الدین مقدادبن‌عبدالله، اللوامع الإهیة فی المباحث الکلامیة، تحقیق و تعلیق شهید قاضی طباطبایی، چاپ تبریز، ایران، 1396ق.

سیوری حلّی، جمال‌الدین مقدادبن‌عبدالله، الانوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة؛ تحقیق علی حاجی آبادی و عباس جلالی‌نیا، آستان قدس رضوی، مشهد، 1420 ق - 1378.

شیخ طوسى‏، حسن بن علی، تلخیص الشافی‏، چاپ اول، محبین، قم، 1382.

محقق طوسى‏، خواجه نصیرالدین، تلخیص المحصل، چاپ دوم، دارالاضواء، بیروت، 1406ق.

محقق طوسى‏، خواجه نصیرالدین، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمد جواد حسینی جلالی، چ1، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1407 ق.

علامه حلی، ابی‌منصور حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، تحقیق و تعلیق شیخ عین الله حسنی ارموی، موسسه دار الهجرة، قم، 1407ق.

علامه حلی، ابی‌منصور حسن بن یوسف، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، تحقیق عبدالرحیم مبارک، انتشارات عاشورا، قم، بی‌تا.

علامه حلی، ابی‌منصور حسن بن یوسف، کشف‏الیقین فی فضائل امیر المومنین(علیه‌السلام)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1411ق.

علامه حلی، ابی‌منصور حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح آیت‌الله حسن‌زاده آملی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1417ق.

سید مرتضی علم الهدی، ابی‌القاسم علی‌بن‌الحسین‌الموسوی، الشافی فی الامامة، تحقیق سید عبدالزهرا حسینی خطیب و سید فاضل میلانی، چاپ دوم، موسسه‌الصادق(علیه‌السلام)، طهران، 1410 ق.

علم الهدی، سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه دکتر شهیدی، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1370ش.

کرباسی‌زاده اصفهانی، علی، حکیم متاله بیدآبادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۸۱.

محقق حلی، حسن بن سعید، المسلک فی اصول الدین(الرسالة الماتعیة)، تحقیق رضا استادی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1373، 1414 ق.

نادم، محمد حسن، جستارهای اعتقادی(علم امام)، موسسه معارف اهل بیت علیهم‌السلام، قم، 1398.

نادم، محمد حسن، علم امام مجموعه رسائل، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1400.

مقاله ها

خادمی، عین الله، «علم انسان کامل از دیدگاه سید حیدر آملی»، ادیان و عرفان، شماره2، 1393، صص255-280.

سبحانی محمدتقی، و محمدجعفر رضایی، «جریانهای مدرسه حله»، تحقیقات کلامی، 1399، شماره28، صص7-39.

سبحانی، محمدتقی، «شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسه حله»، نقد ونظر، شماره 56، 1388، صص183-213.

نادم محمدحسن، «رویکرد فلسفی وعرفانی به علم امام»، مجله هفت آسمان، شماره43، 1378، صص29-48.

نادم محمدحسن، «رویکرد کلامی علامه حلی(پیشینه، نوآوری و تحول آفرینی آن درکلام امامیه)»، پژوهشهای اعتقادی کلامی، شماره46، 1401، صص223-242.

نادم محمدحسن، «رویکردهای کلامی و تحول‌آفرینی آن در مدرسه حله»، فصلنامه شیعه‌پژوهی، شماره14، صص53-70.