تأملی بر تفسیر حرکت بر اساس مبانی حکمت متعالیه در نگاه شارحان معاصر

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 34، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 87-108   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.77137.1137

نویسندگان

سیده رقیه موسوی^{* 1}؛ منصور ایمان پور²

¹دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

یکی از مباحث مهم فلسفی، مبحث حرکت بوده است که مثبتین آن از یونان تاکنون همواره در تفسیر آن کوشیده‌اند. یکی از تفاسیر رایج آن در فلسفۀ اسلامی، تفسیر به «خروج تدریجی از قوه به فعل» است. اکنون سؤال این است که در نگاه شارحان معاصر بنا بر مبانی حکمت متعالیه، قوه و فعل چیست؟ و بنا بر هویت جدید قوه و فعل در حکمت متعالیه، حرکت چگونه تفسیر خواهد شد؟ در نوشتار حاضر با روش توصیفی – تحلیلی حاصل شد که بر پایۀ مبانی فلسفۀ صدرا و در نگاه شارحان معاصر حکمت متعالیه، قوه و فعل مفهومی انتزاعی و معقول ثانی فلسفی است که از مقایسۀ وجود ضعیف در حال حرکت با مرتبۀ بعدی آن، انتزاع می‌شود. با قرائت مذکور، تفسیر حرکت به‌معنای «خروج تدریجی از قوه به فعل» تفسیری معرفت‌شناسانه و حاکی از عالم اثبات و تعریف آن به «اشتداد در وجود»، تعریفی وجودشناسانه و حاکی از عالم ثبوت و واقع خواهد بود. تشریح و تبیین این نکات بنیادی، همان وظیفه‌ای است که این مقاله بر عهده‌ گرفته است.

کلیدواژه‌ها

قوه؛ فعل؛ حرکت؛ اشتداد وجود؛ خروج تدریجی

مراجع

آشتیانی، جلال‌الدین، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیۀ قم، قم، 1378.

آملی، محمدتقی، درر الفوائد (تعلیقة علی شرح المنظومة للسبزواری)، ج2، اسماعیلیان، قم، 1377.

ابن‌سینا، الشفاء (الطبیعیات)، ج1، چ2، تصحیح: سعید زائد، کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

ابن‌سینا، الشفاء (الطبیعیات)، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چ2، مقدمه و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379.

ارسطو، متافیزیک (مابعدالطبیعه)، ترجمه: شرف‌الدین خراسانی، چ6، انتشارات حکمت، تهران، 1389.

ارسطو، متافیزیک (مابعدالطبیعه)، سماع طبیعی (فیزیک)، ترجمه: محمدحسن لطفی، طرح نو، تهران، 1378.

ایمان‌پور، منصور، «نتایج اصالت و تشکیک وجود در فلسفۀ اسلامی»، گروه فلسفه و کلام، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران، 1380.

جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم، ج1 و 2، تحقیق: حمید پارسانیا، چ3، اسراء، قم، 1386.

جوادی آملی، عبداللّه، سرچشمۀ اندیشه، ج3، تحقیق: عباس رحیمیان محقق، چ5، اسراء، قم، 1386.

جوادی آملی، عبداللّه، «تجدد امثال»، حکمت اسراء، دورۀ 6، شمارۀ 20، 1393، صص17-5.

جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم، ج11، 12، 13، تنظیم و تدوین: حمید پارسانیا، پژوهشگاه علوم وحیانی معارج، قم، 1393.

جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، ج3، محقق: احمد قدسی، چ5، اسراء، قم، 1389.

حسن‌زادۀ آملی، حسن، اتحاد عاقل به معقول، چ2، حکمت، تهران، 1366.

حسن‌زادۀ آملی، حسن، نصوص الحکم بر فصوص الحکم، چ2، انتشارات مرکز نشر فرهنگی رجا، تهران، 1375.

حسن‌زادۀ آملی، حسن، هزار و یک کلمه، ج4، چ3، بوستان کتاب، قم، 1381.

‌حسن‌زادۀ آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، چ1، وزارت ارشاد، تهران، 1378.

حسن‌زادۀ آملی، حسن، گنجینۀ گوهر روان، چ2، نشر طوبی، تهران، 1386.

حسن‌زادۀ آملی، حسن، گشتی در حرکت، چ1، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران، بی‌تا.

زنوزی، آقاعلی مدرس، بدایع الحکم، تنظیم و مقدمه: احمد واعظی، چ1، مؤسسۀ نشر علامه طباطبایی، تهران، 1376.

سهروردی، شیخ شهاب‌الدین یحیی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1-4، چ2، تصحیح و مقدمه: هانری کربن [و] سیدحسین نصر [و] نجفقلی حبیبی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1375.

سبزواری، هادی، شرح منظومه، ج6، شرح: حسینعلی منتظری، نشر سرایی، تهران، 1394.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة، ج1-8، با حاشیۀ علامه طباطبایی، چ3، دار‌ احیاء التراث العربی، بیروت، 1981م.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، تصحیح و تحقیق: غلامرضا اعوانی، مقدمه و اشراف سیدمحمد خامنه‌ای، ج1، چ1، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1383.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، تصحیح و تحقیق و مقدمه: علی‌اکبر رشاد، به اشراف سیدمحمد خامنه‌ای، ج8، چ1، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1383.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، رسالة فی الحدوث، چ1، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1378.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، چ2، حکمت، تهران، 1378.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، حاشیه‌نویسی: علی نوری، چ1، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1363.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المشاعر، ترجمه: میرزاعمادالدوله، مقدمه و تعلیقات فرانسوی: هانری کربن، چ2، طهوری، تهران، 1363.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، العرشیة، تصحیح: غلامحسین آهنی، مولی، تهران، 1361.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، ایقاظ النائمین، چ1، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح الهدایة الاثیریة (لاثیرالدین الابهری)، مصحح: محمدمصطفی فولادکار، چ1، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1422ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم. ج2، چ2، بیدار، قم، 1366.

طباطبایی، محمدحسین، شرح بدایة الحکمة، ج2، شرح: کمال حیدری، چ2، دار فراقد للطباعة و النشر، قم، بی‌تا.

طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج4، چ2، انتشارات صدرا، تهران، 1364.

طباطبایی، محمدحسین، مجموعه رسائل (علامه طباطبایی)، ج1، چ1، بوستان کتاب، قم، 1387.

‌ ‌فارابی، ابونصر، رسالتان فلسفیتان، تحقیق: جعفر آل‌یاسین، دار المناهل، بیروت، 1407ق.

مصباح یزدی، محمدتقی، دروس فلسفه، چ1، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1363.

مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، ج2، چ4، امیرکبیر، تهران، 1383.

مصباح یزدی، محمدتقی، شرح نهایة الحکمة، ج1 و2، محقق و مصحح: عبدالرسول عبودیت، چ1، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی ‌ره، قم، 1387.

مصباح یزدی، محمدتقی، شرح اسفار، ج1، جزء 1، چ1، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌ره، قم، 1380.

مصباح یزدی، محمدتقی، لقای الهی، تدوین و نگارش: کریم سبحانی، چ2، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی ‌ره، قم، 1388.

مصباح یزدی، محمدتقی، گفتمان روشنگر درباره اندیشه‌های بنیادین، چ2، مؤسسۀ علمی و پژوهشی امام خمینی ره، قم، 1391.

مصباح یزدی، محمدتقی، شرح اسفار (درس‌های استاد محمدتقی مصباح یزدی)، ج8، جزء اول، تحقیق و نگارش: محمد سعیدی‌مهر، چ1، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قم، 1375.

مطهری، مرتضی، حرکت و زمان در فلسفه اسلامی، ج2، چ1، انتشارات حکمت، تهران، 1371.

مطهری، مرتضی، حرکت و زمان در فلسفه اسلامی، ج1، چ3، انتشارات حکمت، تهران، 1369.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج1، 2، 4، 5، 6، 7، 9، 11، 17، چ8، صدرا، تهران، 1380.

موسوی اعظم، سیدمصطفی، «کارکرد‌های هستی‌شناختی علیت تحلیلی در فلسفۀ اسلامی»، تأملات فلسفی، دورۀ 8، شمارۀ 20، 1397، صص248-225.

نجبا، نفیسه، «تحلیل انتقادی تفسیر ماهوی از حرکت جوهری؛ مقایسۀ دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، پژوهش‌های مابعدالطبیعی، دورۀ 1، شمارۀ 2، 1399، صص177-161.