نوآوری‌های صدرالمتألهین در تبیین فلسفی حشر

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 35، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، اسفند 1401، صفحه 225-245   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.76390.1118

نویسندگان

محمدتقی رجائی¹؛ محمد موسوی بایگی^{* 1}؛ مصطفی فقیه اسفندیاری²

¹دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²دانشگاه رضوی، معاونت فرهنگی

چکیده

حشر از مسائل مهم و اساسی در باب معاد است که مغفول حکماء و عرفاء اسلامی نمانده است و هریک به فراخور مبانی خود نکاتی هرچند مختصر بیان کرده‌اند. در این میان صدرالمتألهین با دقت و بررسی و جرح‌وتعدیل در مبانی و آراء گذشتگان و بر اساس اصول خویش، نقائص بسیاری از آراء گذشته را بر طرف کرده و تبیین نکویی از حشر ارائه داده است. در این مقاله تلاش شده تا در آغاز به دیدگاه صدرالمتألهین پرداخته و نگاه فلسفی او به مسئلۀ حشر تبیین شود؛ سپس، مآخذ آراءش در آثار پیشینیان جست‌وجو و خاستگاه دیدگاه او معین شود. از آنجا که فیلسوفان مشائی تنها به مراتب حشر اشاره کرده و گاهی به شرع ارجاع داده‌اند، نمی‌توان تأثیر زیادی برای آنان در اندیشۀ صدرا یافت. شیخ اشراق با قبول تجرد قوۀ خیال نگاه تازه‌ای به حشر داشته و راه را برای ملاصدرا گشوده است. اکثر عرفاء نیز حشر را مادی دانسته و مکان تحقق آن را زمین پنداشته‌اند؛ ولی برخی از آنان، مانند ابن‌عربی، از سویی تلاش داشته‌اند تا جزئیات بیشتری از حشر بیان کنند و از سوی دیگر، بین عقل و شرع در تبیین حشر جمع کرده و ازاین‌رو، نقش مؤثرتری در اندیشۀ ملاصدرا داشته‌اند. ملاصدرا حشر را وصول به غایت دانسته و بر این اساس، مسئلۀ حشر را فلسفی دانسته است و تبیینی مبتنی بر اصول حکمت متعالیه ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

حشر؛ ملاصدرا؛ عقل؛ نفس

مراجع

قرآن کریم.

آملى‏، سیدحیدر، نقد النقود فى معرفة الوجود (جامع الأسرار)، تحقیق و تصحیح: هانری کربن، چ1، انتشارات علمى و فرهنگى وزارت فرهنگ و آموزش عالى، تهران، 1368.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، چ1، نشر البلاغه، قم، 1375.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاضحویه فی المعاد، تحقیق حسن عاصی، چ1، شمس تبریزی، تهران، 1382.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تحقیق و مقدمه: عبدالرحمن البدوی، چ1، مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه، قم، 1362.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (الإلهیات)، چ1، مکتبة آیةاللّه المرعشی، قم، 1404ق، (الف).

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (الطبیعیات)، چ1، مکتبة آیةاللّه المرعشی، قم، 1404ق، (ب).

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، تصحیح: عبداللّه نوری، چ1، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران، تهران، 1363.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ویرایش و مقدمه: محمدتقی دانش‌پژوه، چ1، دانشگاه تهران، تهران، 1364.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، رسالة فی معرفة النفس و احوالها (مندرج در احوال النفس)، تحقیق و مقدمه: احمد فؤاد الاهوانی، چ1، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌جا، 1371.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، رسائل، چ1، بیدار، قم، 1400ق.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد بن علی، الفتوحات المکیة (اربع مجلدات)، چ1‏، دار الصادر، بیروت، بی‌تا.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد بن علی، مجموعه رسائل ابن‌عربی، چ1، دارالمحجه البیضاء، بیروت، 1421ق.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد بن علی، تفسیر ابن‌عربى(تأویلات عبدالرزاق)، تصحیح: سمیر مصطفی رباب، چ1، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت، 1422ق‏.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تصحیح: احمد فارس صاحب الجوائب، چ3، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

الاصبهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، تحقیق و تصحیح: محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ1، دار ام‌القراء للطباعة و النشر، قاهره، بی‌تا.

القشیرى، ابوالقاسم عبدالکریم، شرح أسماء اللّه الحسنى، چ1، دار الحرم للتراث، قاهره، 1422ق.

المحاسبى، الحارث بن اسد، الوصایا، چ1، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1986م.

اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: صفوان عدنان داودی، چ1، دار العلم – الدار الشامیه، لبنان – سوریه، 1412ق.

جزری ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، چ1، مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، بی‌تا.

سهرودی، یحیی بن حبش، حکمة الاشراق، ترجمه و شرح: سیدجعفر سجادی، چ5، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1367.

سهرودی، یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه: هانری کربن، چ1، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1380.

شهروزی، شمس‌الدین، شرح الحکمة الاشراق، تصحیح و مقدمه: حسین ضیایی، چ1،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1385.

شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چ3، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1981م‏.

شیرازی، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (مقدمۀ فارسى)، چ2، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1360.

شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب‏، چاپ اول، انجمن اسلامى حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏ تهران، 1363.

شیرازی، محمد بن ابراهیم، مجموعة الرسائل التسعة، چ1، مکتبه المصطفوی‏، قم، 1302ق.

طباطبایى، محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوى‌همدانى‏، چ5، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، قم، 1374.

غزالی، محمد، إحیاء علوم الدین، تحقیق و تصحیح: عبدالرحیم حافظ عراقى‏، چ1، دار الکتاب العربى، بیروت، بی‌تا.

غزالی، محمد، کیمیاى سعادت، تحقیق: حسین خدیوجم، چ11، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1383.

غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین خوارزمى، چ6، نشر علمى و فرهنگى، تهران، 1386.

غزالی، محمد، مکاشفة القلوب المقرب إلى علام الغیوب‏، تصحیح: عبدالمجید طعمه حلبى‏، چ4، دارالمعرفة، بیروت، 1422ق‏.

فارابی، ابونصر، آراء الاهل المدینة الفاضلة، چ1، دار و مکتبه الهلال، بیروت، 1995م.

فارابی، ابونصر، اندیشه های اهل مدینۀ فاضله، ترجمه: سیدجعفر سجادی، چ1، کتابخانه طهوری، تهران، 1361.

فارابی، ابونصر، سیاست مدنیه، ترجمه: سیدجعفر سجادی، چ1، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1371.

فارابی، ابونصر، رساله فی جواب مسائل سئل عنها، چ1، لیدن، بی‌جا، بی‌تا.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تصحیح: مهدی مخزومی، ابراهیم سامرایی، چ2، نشر هجرت، قم، 1410ق.

فرمانیان، مهدی، قاسم‌نیا، سلمان، «حشر اکبر از نگاه فریقین، با تأکید بر دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی»، پژوهش‌نامۀ امامیه، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1395، صص27-45.

مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار( ط- بیروت)، چ2‏، دار إحیاء التراث العربی، بیروت‏،‏ 1403ق.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد، مثنوى معنوى‏، تصحیح: توفیق سبحانی، چ1، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏، تهران، 1373.

نزاکتی، مهدیه، حسینی‌شاهرودی، سیدمرتضی، کهنسال، علیرضا، «بررسی نظریۀ حشر صدرالمتألهین در عرفان ابن‌عربی»، آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، دورۀ 14، شمارۀ 25، 1398، صص187-206.