تقدس‌بخشی جوینی به روایت هجوم مغولان از طریق تناظرسازی با روایات دینی (مقاله پژوهشی)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 59-86   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.78998.1170

نویسندگان

فاطمه مجیدی^* ؛ هادی یاوری

استادیار دانشگاه نیشابور

چکیده

این مقاله به بررسی بازتاب موضع ذهنی عطاملک جوینی در باب مغولان و مردم شهرهای خراسان در تاریخ جهانگشا می‌پردازد. به این منظور ابتدا گزارشی انتقادی از پژوهش‌های نسبتاً متعددی که با این موضوع مرتبط است، ارائه می­شود و آن‌گاه پس از نشان دادن نمونه‌هایی از به کارگیری برخی نشانه‌های متنی وجهیت‌دار و تقدس‌زا برای مغولان، به تناظرسازی جوینی بین روایت هجوم آن‌ها به خراسان با برخی آیات و احادیث به­عنوان شیوه‌ای برای تقدس و مشروعیت‌بخشی  به چنگیز و جانشینان او پرداخته و نشان داده می­شود که چگونه این ابزارهای دینی و اقناعی در کنار برخی مؤلفه‌های متنی دیگر، به کلیت روایت جوینی ساختاری منسجم و دارای سوگیری مشخص می­بخشند و می‌توان بر آن مبنا در خصوص موضع‌ ذهنی جوینی در باب مغولان و مردم خراسان اظهارنظر کرد.

کلیدواژه‌ها

تاریخ جهانگشا؛ تاریخ مغول؛ عطاملک جوینی؛ مشروعیت

مراجع

قرآن کریم.

اتکینسون، آر.اف. «فلسفۀ تاریخ، نگاهی به دیدگاه‌های رایج در فلسفه معاصر تاریخ» در فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری. ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، 23-68. تهران: طرح نو، ۱۳۷۹.

‫الویری، محسن. «نگاه تاریخی قرآن و تاریخ‌نگاری مورخان مسلمان بررسی موردی علت پیروزی مسلمانان در غزوه بدر». پژوهشنامه تاریخ اسلام. ش. 1(۱۳۹۰): 23-45.

‫اورازانی، سیدنیما، و مرتضی موسوی. «بازفهم قرآن و حدیث در تاریخ جهانگشا حمله­ی مغولان و اثر آن بر عزت نفس ایرانیان». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. ش. 53(بهار و تابستان ۱۳۹۲):157-184.

آقایاری زاهد، رضا و دیگران. «شیوه‌ها و گونه‌های اثرپذیری از قرآن کریم و احادیث در تاریخ جهانگشای جوینی». مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی علوم اسلامی، علوم انسانی. تهران، ۱۳۹۵.

آیینه‌وند، صادق. علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.

بارتولد،واسیلی ولادیمیروویچ. ترکستان‌نامه. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: آگاه، 1366.

‫بطیطی، حسین‌بن علی. احوال ملوک التتار المغول. به­تصحیح و مقدمۀ رسول جعفریان. قم: مورخ، ۱۳۹۴.

بهار، محمدتقی. سبک‌شناسی. تهران: امیر کبیر، 1349.

‫بیانی، شیرین. دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ج 1، ۱۳۶۷؛ ج2، 1371؛ ج3، 1375.

ترکمنی آذر، پروین. تاریخ‌نگاری در ایران (از آغاز دورۀ اسلامی تا حملۀ مغول). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، ۱۳۹۲.

ترکمنی آذر، پروین. تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری مورخان ایرانی (قرن سوم تا ششم هجری). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۹.

جوزجانی، منهاج سراج. طبقات ناصری. به­تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: اساطیر، ۱۳۸۹.

‫جوینی، عطاملک. تاریخ جهانگشای جوینی. به­تصحیح حبیب الله عباسی و ایرج مهرکی. تهران: زوار: ۱۳۹۴؛ به­تصحیح محمد قزوینی. تهران: دنیای کتاب، بی­تا.

‫حسن‌زاده، اسماعیل. «اندیشۀ مشیت الهی در تاریخ‌نگاری اسلامی». تاریخ اسلام. ش. 5 (بهار ۱۳۸۰): 133-166.

خطیبی، حسین. فن نثر در ادب فارسی. تهران: زوار، ۱۳۷۵.

‫دالوند، یاسر و اسماعیل تاجبخش. «بررسی شیوه‌های خاص بهره‌جوئی از آیات قرآن کریم در جهانگشای جوینی و مقایسه‌ای با کتب مشابه». سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). ش. 30(زمستان  ۱۳۹۴): 45-64.

راستگو، محمد. تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت، 1376.

‫راشد محصل، محمدرضا. پرتوهایی از قرآن و حدیث در ادب فارسی. مشهد: به‌نشر، ۱۳۸۹.

روزنتال، فرانتس. تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمۀ اسدالله آزاد. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵.

‫سجادی، سیدضیاءالدین. دیباچه‌نگاری در ده قرن: از قرن چهارم تا قرن چهاردهم هجری قمری. تهران: زوار، ۱۳۷۲.

‫سعدی، مصلح‌الدین. گلستان. به­تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی، ۱۳۸۳.

سلیم، غلامرضا. «توجیه تمثیل‌های تاریخ بیهقی». یادنامۀ ابوالفضل بیهقی. 269-282. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۸.

سلیمانی، زهرا. «بازتاب آموزه­های تعلیمی امثال قرآنی در تاریخ جهانگشای جوینی». تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش 17(پاییز ۱۳۹۲): 85-100.

‫سنایی‌ غزنوی، مجدود بن ‌آدم. حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. به­تصحیح سیدمحمدتقی مدرس ‌رضوی. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.

‫سیف، احمد. پیش‌درآمدی بر استبدادسالاری در ایران. تهران: چشمه، ۱۳۷۹.

شرفی، محبوبه. زندگی، زمانه و تاریخ‌نگاری وصاف شیرازی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۹۲.

شعار، جعفر. گزیدۀ تاریخ جهانگشای جوینی. تهران: چاپ و نشر بنیاد، ۱۳۷۰.

طایفی، شیرزاد و نعیمه موسوی. «نقد ترامتنی جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی». کارنامه متون ادبی دوره عراقی. ش. 7( تابستان ۱۳۹۹): 31-53.

طهماسبی، فریدون و پگاه تلاوری. «بررسی و تحلیل تشبیهات و استعارات تاریخ جهانگشای جوینی». فنون ادبی. ش. 2( پاییز و زمستان ۱۳۹۰): 55-72.

عباسی، حبیب الله و رضا گیلکی. «تاریخ جهانگشا به مثابۀ گفتمان قدرت چنگیز». دو فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی. ش. 85( پاییز و زمستان ۱۳۹۷): 75-93.

‫علیخانی ثانی ابدال ‌آبادی، فاطمه و محمد میر. «شیوه‌های کاربرد آیات و احادیث در تاریخ جهانگشای جوینی». متن‌پژوهی ادبی. ش. 69) ۱۳۹۵(: 180-153.

‫کار، ادوارد هلت. تاریخ چیست؟.  ترجمۀ حسن کامشاد. تهران: خوارزمی، ۱۳۹۶.

‫محمودی، مریم. «اقتباس و تضمین آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی». فصلنامۀ مطالعات قرآنی. ش 1. ( ۱۳۸۹): 138-129.

‫مقدسی، مطهربن طاهر. آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه، ۱۳۹۰.

‫میثمی، جولی اسکات. تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: ماهی، ۱۳۹۱.

میرهاشمی، طاهره و فاطمه سلطانی. «بافت‌گردانی آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی». پژوهش دینی. ش. 44(بهار و تابستان 1401): 163-180.

میلز، سارا. میشل فوکو. ترجمۀ مرتضی نوری. تهران: مرکز، ۱۳۹۵.

‫نامور مطلق، بهمن. ترا روایت، روابط بیش‌متنی روایت‌ها. تهران: سخن، ۱۳۹۹.

‫هجویری، علی بن عثمان. کشف‌المحجوب.به تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش: ۱۳۸۹.

یزدی، شرف‌الدین علی. ظفرنامه. به­تصحیح و تحقیق سید سعید میرمحمدصادق و عبدالحسین نوایی. تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی،1387.

 

1834. D'Ohsson; Histoire des Mongols, 1834.