جستاری در مصادر روایات شیعه در تفسیرالتبیان

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، تیر 1402، صفحه 223-243   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.61147.0

نویسندگان

سید حسین موسوی دره بیدی^{* 1}؛ داود اسماعیلی²

¹دانش آموخته دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

چکیده

روش شیخ طوسی در استفاده از روایات تفسیریِ التبیان، اهتمام جدی به روایات اهل‌بیت(ع) و توجه فراوان به روایات و اقوال تفسیری صحابه و تابعان است. وی در نقل بسیاری از روایات تفسیری شیعی از قرینه‌هایی همچون اصحابنا، ائمتنا و اخبارنا استفاده می‌کند. تفاسیر المصابیح مغربی، قمی، عیاشی و کتاب واقدی از منابع قطعی و برخی از مجامع روایی شیعه همچون کافی، برخی آثار شیخ مفید، شیخ صدوق و... ازجمله منابع محتملِ التبیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع) است. نام برخی از راویان شیعی همچون جابربن‌یزید و ابی‌الجارود در صدر برخی از روایات نیز می‌تواند حاکی از بهره‌مندی وی از تفاسیر آنان باشد. در پاره‌ای موارد، روایات اهل‌بیت(ع) از تفسیر طبری به التبیان راه یافته است. روش شیخ طوسی در استفادهٔ فراوان از منابع غیرشیعی مانند جامع البیان و تصریح به نام مؤلفان آن‌ها و در مقابل عدم‌تصریح به نام و آثار مؤلفان شیعی را باید متأثر از فضای حاکم بر تألیف این اثر در محیط و جغرافیای شهر بغداد و در راستای رویکرد تقریبی وی به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها

شیخ طوسی؛ التبیان؛ مصادر روایی؛ روایات اهل‌بیت(ع)؛ تفاسیر شیعه

مراجع

قرآن کریم، ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی،1377.

ابن‌ابی‌زینب، محمدبن‌ابراهیم، الغیبة للنعمانی، تهران: نشر صدوق، 1397ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، علل الشرائع، قم: داوری، 1385.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، اعتقادات الإمامیة، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1414ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، تهران: جهان، 1378ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: اسلامی، 1395ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق‌.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بی‌تا.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، لسان المیزان، بیروت: اعلمی، 1390ق.

ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، قم: آل‌البیت(ع)، 1385ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر، 1407ق.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

آقابزرگ طهرانى، محمدمحسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، بیروت: دار الأضواء، 1403ق.

انصاری، حسن، «جستار تبارشناسی کتاب بصائر الدرجات و هویت نویسندۀ آن»، کتاب ماه دین، ش77، 1388، صص61تا143.

ایازی، محمدعلی، تفسیر القرآن المجید المستخرج من تراث الشیخ المفید(ره)، قم: مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ بوستان کتاب، 1382.

ایرانی، اکبر، روش شیخ طوسى در تفسیر تبیان‌، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

بحرانى، هاشم‌بن‌سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: بعثت، 1415ق.

برقى، احمدبن‌محمد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371ق.

حداد عادل، غلامعلی و دیگران، دانشنامۀ جهان اسلام، «تفسیر علی‌بن‌ابراهیم قمی»، محمدجواد شبیری، ج7، صص700تا703، تهران: بی‌نا، 1393.

حسکانى، عبیدالله‌بن‌عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.

حلی، حسن‌بن‌علی، الرجال (لابن‌داود)، تهران: بی‌نا، 1342.

حویزی، عبدعلى‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان، 1415ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم‌: مرکز نشر آثار شیعه، 1381ق‌.

دوانی، علی، هزارۀ شیخ طوسی، تهران: امیر کبیر، 1381ق‌.

زرکلى، خیرالدین، الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت: دار العلم، 1989م.

زیدی، کاصد یاسر، منهج الشیخ أبی‌جعفر الطوسی فی تفسیر القرآن الکریم، بغداد: بیت الحکمه، 2004م.

شریف ‌رضی، محمدبن‌حسین، نهج البلاغة، به‌تصحیح صبحی صالح، قم: هجرت، 1414ق.

صفار، محمدبن‌حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، قم: مکتب آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، 1372.

طبرى، محمدبن‌جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به‌تحقیق احمد قصیر العاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام، به‌تحقیق خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، رجال الطوسی، قم: جامعۀ مدرسین، بی‌تا.

طوسی، محمدبن‌حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الأصول، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی، 1420ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، رجال العلامة الحلی؛ خلاصة الأقوال فی معرفة احوال الرجال‌، نجف: حیدری‌، 1381ق‌.

علم‌الهدى، على‌بن‌حسین، تفسیر شریف مرتضی یا نفائس التأویل، بیروت: اعلمی، 1431ق.

عیاشى، محمدبن‌مسعود، التفسیر، تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة، 1380ق.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، قم: هجرت، 1409ق.

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌مرتضى، تفسیر الصافی، تهران: صدر، 1415ق.

قمى مشهدى، محمدبن‌محمدرضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 1368.

قمى، على‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب، 1407ق.

کاشانى، ملافتح‌الله‌بن‌ملاشکرالله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشى اسلامی، 1375.

کریمی‌نیا، مرتضی، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، فصلنامۀ مطالعات اسلامی، دانشکدۀ الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، ش111، 1385، صص74تا81.

کریمی‌نیا، مرتضی، وزیر مغربی و روش‌شناسی المصابیح فی تفسیر القرآن، پایان‌نامۀ دکتری، به‌راهنمایی دکترمنصور پهلوان و دکتر مجید معارف، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۹4.

کشى، محمدبن‌عمر، رجال الکشی؛ اختیار معرفة الرجال، همراه با تعلیقات میرداماد استرآبادی، مشهد: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران: اسلامی، 1407ق.

کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بی‌تا.

مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، قم: داوری، 1410ق.

مفید، محمدبن‌محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم: آل‌البیت(ع)، 1413ق.

مفید، محمدبن‌محمد، الفصول المختاره، قم: کنگرهٔ جهانی هزارهٔ شیخ مفید، 1413ق.

مفید، محمدبن‌محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1414ق.

موسوی دره‌بیدی، سیدحسین، بررسی منابع روایی و رویکرد حدیثی تفسیر التبیان در حوزۀ روایات اهل‌بیت(ع)، به‌راهنمایی دکتر امیر احمدنژاد، اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 1398.

موسوی بجنوردی کاظم و دیگران، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، «ابوالجارود در دایرة المعارف بزرگ اسلامی»، نوشتهٔ علی بهرامیان، ج5، تهران: مرکز بزرگ دایرة المعارف اسلامی، 1367.

نجاشی، احمدبن‌على، رجال النجاشی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1365.

واقدی، محمدبن‌عمر، المغازى، به‌تحقیق مارسدن جونس، بیروت: اعلمى، 1409ق.

وزیر مغربی، حسین‌بن‌علی، المصابیح فی تفسیر القرآن العظیم، به‌تحقیق عبدالکریم‌بن‌صالح‌بن‌عبدالله الزهرانی، مکه: دانشگاه ام القری، 1365.