نقد و بررسی رویکردهای زن‌محور در پژوهش‌های ادبیات عامة ایران

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 218، آبان 1401، صفحه 1-27   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.75065.1247

نویسندگان

فرشته آلیانی¹؛ محرم رضایتی کیشه خاله^{* 2}؛ رضا چراغی³

¹دانشجوی دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان، گیلان، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان. گیلان، ایران

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان. گیلان، ایران

چکیده

ادبیات عامه از یک قرن پیش با جمع‌‌آوری متون آغاز شد و در دهه‌‌های بعد با استفاده از رویکردهای مختلف مورد تحلیل قرار گرفت. پژوهش‌‌های مرتبط با زنان از حوزه‌های مهم در ادبیات عامه است که به خاطر بازتاب صداهای خاموش جامعه، ظرفیت زیادی برای مطالعه دارد. همزمان با دانشگاهی شدن ادبیات عامه، عوامل مختلفی باعث شد که به مسألۀ زنان بخصوص در این حوزه توجه ویژه‌‌ای شود. در این مقاله با رویکرد تحلیلی- انتقادی، ابتدا با مطالعه و طبقه‌بندی آثار مرتبط با زنان در ادبیات عامه که از سال 1300 تا 1400 نوشته شده‌اند، سیر صعودی این تحقیقات و موضوعات آن‌‌ها را نشان دادیم، سپس تأثیر رویکردهای دوگانۀ سنت و مدرنیته را در ایجاد نگرش‌‌های مختلف به زنان در متون ادبیات عامیانه واکاوی کردیم و درنهایت نظریه‌‌های تحلیلی چند پایان‌‌نامۀ مرتبط با زنان در حوزۀ ادبیات عامیانه را با نگاه انتقادی بررسی نمودیم. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌‌دهد: در پژوهش‌‌های ادبیات عامه به خاطر تقابل سنت و مدرنیته دو نگاه وجود دارد: به‌زعم برخی، آنچه در فرهنگ‌عامه مشاهده می‌شود، بازتولید سنت است؛ اما عده‌‌ای اعتقاد دارند که در راستای حقوق زنان‌اند. در رویکرد منفی به سنت، فرهنگ‌عامه چه در آثار شفاهی و چه در متون کتبی، به خاطر نمایندگی از سنت، مخالف حقوق زنان است و در پژوهش‌‌ها نیز هدف برجسته کردن زمینه‌‌های فرهنگ مردسالار است تا موجب تثبیت و طبیعی‌‌سازی کلیشه‌‌های جنسیتی و تضعیف زنان و سرکوب آن‌ها باشند. در رویکرد مثبت به سنت نیز به‌صورت خودآگاه یا ناخودآگاه شواهدی در اثبات گرایش‌‌های زن‌‌محور ارائه می‌شود و آثاری وجود دارند که سلطۀ مردان و کلیشه‌‌های جنسیتی آنان را نشان می‌دهد؛ اما در این تحقیقات زن در نقش مادر، موجودی مهم و تأثیرگذار است. در کل در پژوهش‌‌های مرتبط به زنان در ادبیات عامه نیز به دلیل پراکندگی مطالب، رویکردهای افراطی و جانبدارانۀ نویسندگان، استفاده غیرفعال از منابع، بیان کلیشه‌‌ای، نداشتن ارتباط افقی و عمودی مطالب، عدم ارتباط نظریه با تحلیل و نتیجه‌گیری‌های تکراری، غالباً به اطلاعات جدید و ارزشمندی بدل نشده است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامه؛ نقد؛ پژوهش‌های زن‌محور؛ فمینیسم

مراجع

ابیک‌آبادی، فاطمه، بیگ‌‌زاده، خلیل، رحیمی زنگنه، ابراهیم، کلاهچیان، فاطمه. (1397). «تحلیل انتقادی گفتمان واژگان ترانه‌‌های نوازشی بر پایۀ انگاره فرکلاف». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 6. شمارۀ 24. صص 116-93.

اسحاقیان، جواد. (1387). «حلقۀ باختین، فرهنگ مردمی و ادبیات چند صدایی». فصلنامۀ نگاه نو. شمارۀ پیاپی 54. صص 56- 52.

اسلامی، لیلی. (1391). جمع‌‌آوری و بررسی اشعار عامیانه قشم. استاد راهنما: اسداللّٰه نوروزی. مشاور: حشمت‌‌اللّٰه آذرمکان. قشم: واحد بین‌‌الملل.

اصغری، خدیجه. (1395). مطالعۀ تحلیلی و تفسیری ترانه‌‌ها و لالایی‌‌های بومی زنان مازندران. استاد راهنما: محمد عارف. مشاور: کاووس بالازاده. تهران: آزاد تهران مرکزی.

آذرشب، فریبا؛ عسکری خانقاه؛ اصغر، باصری، علی، میراسکندری، فریبا. (1398). «تصویر زن در حماسه‌‌های قوم بلوچ». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 7. شمارۀ 29. صص 152- 112.

آوری، پیتر. (1388). «تاریخ ایران دورۀ پهلوی» (از رضاشاه تا انقلاب اسلامی) از مجموعه تاریخ کمبریج. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌‌فر. دفتر 2. جلد 7. تهران: جامی.

باقری، بهادر؛ باقری، فاطمه. (1391). «زن در آینۀ ضرب‌‌المثل‌‌های ایرانی». مجلۀ انسان‌‌شناسی. نامۀ انسان‌‌شناسی. دورۀ 10. شمارۀ 16. صص 52-29.

باقری، نرگس؛ میرزاییان، پریوش. (1394). «نگاهی به کاربرد نقد زن‌‌محور در پژوهش‌‌های ادبی». پژوهش‌‌های ادبی. سال 12. شمارۀ 48. صص 34-9.

بیضایی، بهرام. (1383). ریشه‌یابی درخت کهن. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

باقری، بهادر. (1392). «زنان فعال و منفعل در داستان‌‌های منثور عامیانه». دو فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. دورۀ 1. ش 1. بهار و تابستان 1392. صص 142- 119.

پاک‌نهاد جبروتی، مریم. (1381). فرادستی و فرودستی در زبان. تهران: گام نو.

پورتقی، رؤیا. (1394). بررسی فرهنگ لالایی‌‌ها، شعرهای محلی و ضرب‌‌المثل‌‌ها در گویش قوم لر با تأکید بر نشانه‌‌های تفکیک جنسیت (موردمطالعه: دو محله از شهرستان بروجرد، استان لرستان). استاد راهنما: اصغر عسکری خانقاه. مشاور: فریبا میر اسکندری. تهران: دانشگاه آزاد مرکزی.

تانگ، رزمری. (1394). درآمدی جامع بر نظریه‌‌های فمینیستی. ترجمۀ منیژه نجم عراقی. چاپ چهارم. تهران: نشر نی.

حجازی، بنفشه. (1376). به زیر مقنعه؛ بررسی جایگاه زن ایرانی از قرن اول هجری تا عصر صفوی. تهران: علم.

حجازی، بنفشه. (1385). چند کلمه از مادر شوهر: امثال‌وحکم مربوط به زنان در زبان فارسی. تهران: همراه.

حجازی، بنفشه. (1395). زن در مثل: امثال‌وحکم مربوط به زنان در زبان فارسی. تهران: فروزان روز.

حدادی، سمیه. (1384). مبانی نظری فرهنگ‌عامۀ ایران دربارۀ زن. استاد راهنما: مجتبی زروانی. مشاور: قربان علمی. آذربایجان: دانشگاه تربیت‌معلم.

حسینی، مریم. (1388). «نقد ادبی فمینیستی»: عیار نقد: مجموعه مقالاتی در حوزۀ مبانی نظری نقد به قلم گروهی از نویسندگان به کوشش علی اوجی. تهران: خانۀ کتاب. چاپ اول. صص 118-87.

حسینی، مریم. (1388). ریشه‌‌های زن‌‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی. تهران: نشر چشمه.

حیدری، سعدیه. (1392). بررسی جایگاه زن در فرهنگ عامیانه کردی (با تکیه بر ضرب‌‌المثل‌‌ها و مثل‌‌نماها). استاد راهنما: پروانه دانش. مشاور: سید احمد پارسا. تهران: دانشگاه پیام نور غرب.

خوارزمی، حمیدرضا؛ سلطانی، نازنین. (1399). «بررسی نقش و جایگاه زنان در افسانه‌‌های عامیانه کرمان (بر اساس رویکرد فمینیسم اگزیستانسیالیسم و کمونیسم)». پژوهش‌‌نامۀ زنان. دورۀ 11. شمارۀ 32. صص 99- 77.

خیراندیش، سید مهدی؛ بذرافشان، معصومه؛ صادق‌‌زاده، مرضیه. (1399). «الگوی تفرد قهرمان زن در افسانه‌‌های پریان ایرانی (بر اساس چرخۀ روان‌‌شناسی مورداک)». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 8. شمارۀ 34. صص 30-1.

دالوند، حمیدرضا. (1398). تاریخ مردم‌‌شناسی و فرهنگ مردم ایران در روزگار پهلوی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

درکتانیان، غلامرضا. (1383). «نهضت فرهنگی زنان ایران و تأسیس مدارس دختران». مجموعه مقالات همایش بزرگداشت مشروطیت. تبریز: ستوده.

دهقان طرزجانی، محمد اسماعیل. (1396). طبقه‌‌بندی و تحلیل لالایی‌‌های یزدی بر اساس تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف. استاد راهنما: حسن ذوالفقاری. مشاور: نجمه دری. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

رحیمی، زهرا. (1396). مطالعۀ تطبیقی کتاب افسانه‌‌های کهن ایران به روایت فضل‌اللّٰه مهتدی و مجموعه افسانه‌‌های برادران گریم با رویکرد چندصدایی باختین. پایان‌‌نامۀ کارشناسی ارشد. استاد راهنما: عبدالحسین جودکی. استاد مشاور: لاله آتشی. دانشگاه لرستان.

رضایی، مژگان. (1388) زن در فرهنگ‌عامۀ عصر قاجار. استاد راهنما: ابوالحسن شهسواری. مشاور: محمد نبی سلیم. شاهرود: دانشگاه آزاد شاهرود.

زرقانی، سید مهدی؛ قربان صباغ، محمودرضا. (1395). نظریۀ ژانر (نوع ادبی): رویکرد تحلیلی - تاریخی. تهران: هرمس.

زمانی، سمانه. (1394). سیمای زن در قصه‌‌های عیاری فارسی با تکیه بر داستان‌‌های سمک عیار، مهر و ماه، ملک جمشید، استاد راهنما: ناصر رحیمی. مشاور: حمیدرضا حسن‌‌زاده توکلی. سمنان: دانشگاه سمنان.

سلطانی، نازنین. (1397). بررسی نقش و جایگاه زنان در افسانه‌‌های عامه کرمان (بر اساس رویکرد فمینیستی). استاد راهنما: حمیدرضا خوارزمی. مشاور: محمدرضا صرفی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

شول‌‌افشارزاده، مجتبی؛ نورمندی‌‌پور، نجمه. (1394). افسانه‌‌های مردم سیرجان. چاپ اول. کرمان: فرهنگ‌عامه.

صادقیان، محمد یونس. (1391). زن در ادبیات منظوم لکی. پایان‌‌نامۀ کارشناسی ارشد. استاد راهنما: محمدرضا حسنی جلیلیان. مشاور: علی حیدری. لرستان: دانشگاه لرستان.

صرفی، محمدرضا. (1387). افسانه‌‌های مردم کرمان. چاپ اول. کرمان: مرکز کرمان‌‌شناسی.

طاهری، قدرت‌‌اللّٰه؛ فرشچی، فاطمه. (1399). «بازنمود عقلانیت زنانه در افسانه‌‌های ایرانی». سال 8. شمارۀ 33. صص 26-1.

طغرانگار، حسن. (1383). حقوق سیاسی- اجتماعی زنان قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران. تهران: مرکز انتشارات اسناد انقلاب اسلامی.

عراقی، منیژه؛ صالح‌‌پور، مرسده؛ موسوی، نسترن. (1397). زن و ادبیات. چ 3. تهران: چشمه.

غفوری، عاطفه. (1391). زن در قصه‌‌های عامیانۀ آذربایجان. استاد راهنما: محمدعلی رنجبر. مشاوران: مصطفی ندیم، فرخ حاجیانی. شیراز: دانشگاه شیراز.

قائمی، فرید؛ اسمعیلی، فاطمه. (1389). «رمان ماجراهای حاجی‌بابا اصفهانی و شرق‌‌شناسی پسااستعماری». مجلۀ مطالعات ادبیات تطبیقی. دورۀ 4. شمارۀ 13. صص 136- 117.

قدرتی، حمیده. (1389). تحلیل زن‌مدارانۀ حکایت‌‌های هزارویکشب. استاد راهنما: مریم حسینی. مشاور: سهیلا صلاحی‌‌مقدم. تهران: دانشگاه الزهرا.

کمالی‌‌اصل، شیوا؛ عباسی، حبیب‌‌اللّٰه. (1399). «بازنمایی نقش زن در داستان‌‌های عامۀ ترجمۀ فرج بعد از شدت». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 8. شمارۀ 32. صص 24- 1.

متوسل، مژگان؛ دشتی، سید محمد. (1399). شخصیت زنان در منظومۀ «کارستان حاتم». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 8. شمارۀ 36. صص 189- 159.

محجوب، محمدجعفر. (1382). ادبیات عامیانۀ ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.

محمدحسنی صغیری، زهرا. (1396). مقایسۀ نقش زن در داستان‌‌های ادبیات عامه با داستان‌‌های ادبیات کلاسیک فارسی پیش از دورۀ صفویه (با تأکید بر سمک عیار، داراب‌‌نامه، فیروزشاه‌‌نامه و ابومسلم‌‌نامه، سندبادنامه، طوطی‌‌نامه، مرزبان‌‌نامه و گلستان). رسالۀ دورۀ دکتری. استاد راهنما: منوچهر تشکری. مشاور: قدرت قاسمی‌‌پور. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز.

محمدزاده، اسداللّٰه. (1394). بازنمایی ایران عصر قاجار در سفرنامه‌‌های سیاحان فرانسوی (شهر تهران، زن ایرانی، خوی و منش ایرانیان). استاد راهنما: عباس پناهی. مشاور: روح‌‌اللّٰه حسینی. گیلان: پژوهشکدۀ گیلان شناسی.

محمدی، فاطمه. (1392). زن در فرهنگ گیلان، با تکیه بر ضرب‌‌المثل‌‌های گیلکی. استاد راهنما: عباس خائفی. مشاور: سید هاشم موسوی. رشت: پژوهشکدۀ گیلان‌‌شناسی.

مسعودی، مژگان. (1394). تحلیل نمادشناختی حرکات نمایشی در فولکلور شرق گیلان. استاد راهنما: سید مجتبی میرمیران. مشاور: اصغر ایزدی جیران. گیلان: پژوهشکده گیلان‌‌شناسی.

مشیرزاده، حمیرا. (1382). از جنبش تا نظریۀ اجتماعی (تاریخ دو قرن فمینیسم). تهران: نشر شیرازه.

مقدمی، مریم؛ غلامحسین‌‌زاده، غلامحسین؛ دری، نجمه؛ ذوالفقاری، حسن. (1397). «نقد و بررسی پژوهش‌های ادبی زن محور». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. سال 15. شمارۀ 61. صص 152- 133.

موحد، مجید؛ عسکری چاوردی، محمدجواد؛ یادعلی، زهرا. (1391) «تحلیل جامعه‌‌شناختی از ضرب‌‌المثل‌‌های زنانه در شهرستان لامرد استان فارس». مجلۀ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان). تابستان 1391. دورۀ 4. شمارۀ 2 (پیاپی 12). صص 124‑105.

میرزایی‌‌اصل، ارسلان. (1393). بازنمایی زن در ادبیات قشقایی از منظر تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس الگوی فرکلاف. استاد راهنما: محمدهادی فلاحی. مشاور: نسترن توکلی. مرودشت: دانشگاه آزاد مرودشت.

میرزائیان، پریوش. (1392). رویکردهای انتقادی به کاربرد نقد زن محور در پژوهش‌‌های ادبی. استاد راهنما: نرگس باقری. استاد مشاور: جلیل شاکری. رفسنجان: دانشگاه ولی‌عصر.

نعیمی عزیزآباد، گلناز. (1397). نقش و ویژگی‌‌های شخصیتی زن در ابومسلم‌‌نامه. استاد راهنما: علی جهانشاهی افشار. مشاور: نجمه حسینی سروری. کرمان: شهید باهنر.

نیکویی، روشنک؛ رام‌‌پناهی، ناهید‌‌اعظم؛ آقاجانی، شهناز؛ طالقانی‌‌زاده، جمیله؛ جعفری، نسرین؛ محبی، سیده‌‌فاطمه؛ طالقانی‌‌زاده، کبری. (1383). «مجموعه تحقیقات علوم انسانی در حوزۀ مسائل زنان». تهران: شورای فرهنگی اجتماعی زنان. روابط عمومی.

پایگاه‌‌های علمی

http://irandoc.ac.ir

http://library.ut.ac.ir

www.ensani.ir

www.magiran.com

www.nlai.ir

www.noormags.ir

www.sid.ir