پادشاهی نوذر یا داستان آرش کمانگیر دوراهی موبدان در انتخاب یک روایت

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 218، آبان 1401، صفحه 53-71   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.77317.1319

نویسنده

سید علی محمودی لاهیجانی^*

دانش‌آموختۀ دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

در میان متن‌های تاریخی‌ای که در چهار سدۀ نخست اسلامی به زبان فارسی و عربی نوشته شده، تنها در دو کتاب شاهنامۀ فردوسی و غرر اخبار ثعالبی به پادشاهی نوذر اشاره شده است. بیشتر تاریخ‌نویسان پس از منوچهر به پادشاهی افراسیاب و زَو/زاب می‌پردازند و سخنی از پادشاهی نوذر در میان نیست. از سوی دیگر داستان آرش کمانگیر که بسیاری از تاریخ‌نگاران آن را در پادشاهی منوچهر می‌دانند در شاهنامۀ فردوسی نیامده و فردوسی تنها در چند بیتِ پراکنده در داستان‌های گوناگون به لشکرکشی افراسیاب در زمان منوچهر و نام آرش اشاره کرده است. این جستار با روش تحلیل اسناد در پی پاسخ به این پرسش است که آیا میان نبودِ داستان آرش در شاهنامه و نیامدن پادشاهی نوذر در متن‌های تاریخی ارتباطی وجود دارد. با توجه به شواهد می‌توان احتمال داد که پادشاهی نوذر در خداینامه نبوده است و نویسندگان شاهنامۀ ابومنصوری از کتاب دیگری داستان پادشاهی نوذر را روایت کرده‌اند. از سوی دیگر داستان آرش کمانگیر به این دلیل در شاهنامۀ ابومنصوری و به تبع آن در شاهنامۀ فردوسی نیامده که موبدان باید دو بار به پادشاهی افراسیاب در ایران اشاره می‌کردند و این با روایت‌های تاریخی در تضاد بوده است.

کلیدواژه‌ها

پادشاهی نوذر؛ آرش کمانگیر؛ شاهنامۀ فردوسی؛ متن‌های تاریخی؛ خداینامه

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1383). «تأملی دربارۀ منابع و شیوۀ کار فردوسی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز. سال 47. شمارۀ مسلسل 192. ص 85-147.

ابن بلخی. (1385). فارسنامه. تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج. رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.

ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق. (1996). البُلدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.

الإصفهانی، حمزة بن الحسن. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. الطبعة الاولی. بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.

اصفهانی، حمزة بن حسن. (1346). تاریخ پیامبران و شهریاران. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.

بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. (1353). تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوّار.

بهار، مهرداد. (1376). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکرروز.

بیرونی، محمد بن احمد. (1392). الآثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ پرویز سپیتمان (اذکائی). تهران: نی.

البیرونی الخوارزمی، ابی الریحان محمد بن احمد. (1878). آثار الباقیه عن القرون الخالیه. با مقدمه و حواشی زاخائو. لایپزیک.

پورداود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها. تهران: اساطیر.

تفضلی، احمد. (1354). مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ثعالبی، ابومنصور. (1963). ‏تاریخ غرر السیر:‏ ‏المعروف بکتاب غرر أخبار ملوک الفرس و سیرهم. هرمان زوتنبرغ. تهران: مکتبة الأسدی.

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: قطره.

خالقی مطلق، جلال. (1363). «معرفی قطعات الحاقی (2) آخرین بخش». ایران‌نامه. شمارۀ 10. سال سوم. ص 246-261.

ـــــــــــــــــــــ. (1381). «نگاهی به هزار بیت دقیقی و سنجشی با سخن فردوسی. (1)». سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار. ص 329-406.

خطیبی، ابوالفضل. (1381). «یکی نامه بود از گه باستان (جستاری در شناخت منبع شاهنامۀ فردوسی». نامه فرهنگستان. شمارۀ 19. ص 54-73.

ـــــــــــــــــــ. (1396). «چرا داستان آرش کمانگیر در شاهنامه نیست؟». نامه فرهنگستان. شماره 61. ص 143-161.

دادگی، فرنبغ. (1400). بُندهش. گزارندۀ مهرداد بهار. تهران: توس.

الدینوری، أبی حنیفة أحمد بن داود. (1330). الأخبار الطوال. محمد سعید الرافع بمساعدة الشیخ محمد الخضری. مصر: مطبعة السعادة.

دینوری، احمد بن داود. (1364). اخبار الطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.

راشد محصل، محمدتقی. (1389). دینکرد هفتم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

الطبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الطبری. تحقیق ابو صهیب الکرمی. بیروت: بیت الأفکار.

طبری، محمد بن جریر. (1362). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. جلد دوم. تهران: اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

کریستن سن، آرتور. (1387). کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌اللّٰه صفا. تهران: علمی فرهنگی.

گردیزی، عبدالحی بن ضحاک بن محمود. (1363). زین الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

المسعودی، علی بن الحسین بن علی. (1973). مروج الذّهب و معادن الجوهر. بتحقیق محمد یحیی الدین عبد الحمید. الجزء الأوَّل. الطبعة الخامسة. بیروت: دار الفکر.

مسعودی، علی بن الحسین. (1382). مروج الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.

المسعودی، علی بن الحسین بن علی. (1938). التنبیه و الإشراف. بتصحیحه و مراجعته عبداللّٰه اسماعیل الصاوی. قاهره: دار الصاوی.

مسعودی، علی بن حسین. (1349). التنبیه و الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مسکویه، احمد بن محمد بن یعقوب. (2003). تجارب الأُمم وَ تعاقُبُ الهِمم. التحقیق سیّد کسروی حسن. الجزُ الاوَّل. بیروت: دار الکتب العلمیه.

المقدسی، المطهّر بن طاهر. (1903). البَدء وَ التَّاریخ. کلمان هوار. الجزء الثالث. بغداد: مکتبه المثنی.

مقدسی، مطهر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. مجلد اول تا سوم. تهران: آگه.

مینوی، مجتبی. (1354). فردوسی و شعر او. چاپ دوم. تهران: کتابفروشی دهخدا.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (1883). تاریخ. لیدن: بریل.

یعقوبی، احمد بن اسحاق. (1382). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. ج 1. چاپ نهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

Shahbazi, A. Sh. (1990). "On the Xwadāy-nāmag", Acta Iraniaca 30 [= Papers in Honor of professor Ehsan Yarshater], Leiden, pp. 208-29.

West, E. W. (1897). Sacred Books of the East. Vol. 37. Oxford University Press.