معرفی ژانر تأدیب‌نامه‌‌های زنان و مردان

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 218، آبان 1401، صفحه 113-147   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.77305.1317

نویسندگان

داوود پورمظفری^{* 1}؛ عباس عشیری²؛ فاطمه احمدی نسب¹

¹دانشگاه شهیدچمران اهواز، اهواز، ایران

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهیدچمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

تأدیب‌نامه‌هایی که از اواخر دورۀ صفویه تا مشروطه بر اثر رویارویی گفتمانی زنان و مردان به نگارش درآمد، از مؤلفه‌های صوری و محتوایی یک ژانر مجزا برخوردار است. «باهم‌آیی مفاهیم تأدیب و جنسیت در عنوان رساله‌های تأدیبی»، «باهم‌آیی رساله‌های منفرد تأدیبی در مجلدات واحد» و «نقش جنسیت نویسنده در سوگیری تربیتی رساله» از عمده‌ترین مشخصه‌های پیرامتنی و صوری رساله‌های تأدیبی‌اند. در کنار مؤلفه‌های صوری، «هم‌سویی جهان متن با عنوانِ تأدیب‌نامه‌ها»، «نقش روابط بینامتنی و بیناگفتمانی در تکوین تأدیب‌نامه‌ها»، و «منابع مشروعیت‌بخش گفتمان مردسالار و زن‌سالار» در شمار مؤلفه‌های محتوایی رساله‌های مزبور قرار می‌گیرند. مجموعۀ مشخصه‌های صوری و محتوایی رساله‌های تأدیبی آن‌ها را از متونی که تحت عنوان ژانر تعلیمی طبقه‌بندی می‌شوند، کاملاً متمایز می‌سازد. متون متعلق به ژانر تأدیب‌نامه‌های زنان و مردان به جهت سبک و گفتمان از تنوعی برخوردار است که بر روی پیوستاری از گفتمان مردسالار، مردمَدار، زن‌مَدار و زن‌سالار قابل‌شناسایی هستند.

کلیدواژه‌ها

تأدیب‌نامه‌های و تأدیب‌نامه‌های مردان؛ ادبیات دورة قاجار؛ فمنیسم؛ ژانر؛ پیرامتن

مراجع

آدمیت، فریدون. (1399). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار). چاپ پنجم. تهران: انتشارات خوارزمی.

آجودانی، ماشاءاللّٰه. (1378). یا مرگ یا تجدد (دفتری در شعر و ادب مشروطه). تهران: نشر اختران.

آداب معاشرت نسوان. (1395). در خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری. چاپ دوم. روح‌‌انگیز کراچی. تهران: نشر تاریخ ایران.

استرآبادی، بی‌بی‌خانم. (1371). معایب‌‌الرجال. به تصحیح و توضیح افسانه نجم‌آبادی. شیکاگو: انتشارات میدلند.

اصفهانی، محمدطاهر. (1396). در مذمت زنان. به تصحیح روح‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

امیراصلان. (1396). آداب مردی. به اهتمام علی باغدار دلگشا. در آداب مردی و تربیت ‌‌نسوان. تهران: نشر شیرازه.

باغدار دلگشا، علی. (1396). آداب مردی و تربیت نسوان. تهران: نشر شیرازه.

بهنام، جمشید. (1394). ایرانیان و اندیشۀ تجدد. تهران: نشر فرزان‌روز.

تاج‌السلطنه. (1371). خاطرات تاج‌السلطنه. چاپ سوم. به کوشش منصوره اتحادیه (نظام‌مافی). تهران: نشر تاریخ ایران.

تأدیب‌‌الرجال (پاسخ به تأدیب‌‌النسوان زن‌‌ستیز). (1396). به کوشش شقایق فتحعلی‌‌زاده و رقیه آقابالا‌‌زاده. تهران: ندای تاریخ.

جوپاری‌‌الاصل کرمانی المسکن، میرزا محمد علی. (1395). تأدیب‌‌النساء. در خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری. روح‌‌انگیز کراچی. تهران: نشر تاریخ ایران.

جوادی، حسن و منیژه مرعشی و سیمین شکرلو. (1992). رویارویی زن و مرد در عصر قاجار: تأدیب‌النسوان و معایب‌الرجال. کانون پژوهش تاریخ ایران: ایلینویز.

حسین بن محمّد صادق. (1396). مناقب‌‌النّساء. به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حکایت بی‌‌وفایی زنان. (1396). به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حکایت نذربستن زن قاضی و زن شحنه و محتسب و ظاهرکردن مکر خود را در خدمت شوهران خود. (1396). به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

خانلرمیرزا. (1395). تأدیب‌‌النسوان. در خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری. روح‌‌انگیز کراچی. تهران: نشر تاریخ ایران.

در بیان احوال زنان. (1396). به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

در بیان تأدیب زنان و ارشد اولاد ذکور. (1396). به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

دهلوی، امیرخسرو. (1361). دیوان کامل امیرخسرو دهلوی. تصحیح سعید نفیسی. تهران: انتشارات جاویدان.

رحمانیان، داریوش. (1399). تاریخ علت‌شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دورۀ قاجاریه تا پایان دورۀ پهلوی). تهران: نشر خاموش.

زرقانی، سیدمهدی. (1398). تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی (4) با رویکرد ژانری. تهران: فاطمی.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1350). «انواع ادبی و شعر فارسی». خرد و کوشش. صص 96-119.

علی بن حسام‌‌الدین. (1396). سلوک‌‌النسّاء. به تصحیح روح‌‌انگیز کراچی. در هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

فراستخواه، مقصود. (1400). استادانِ استادان چه کردند؟ تاریخ دارالمعلمین و دانشسرای عالی. تهران: نشر نی.

فتحعلی‌زاده، شقایق و رقیه آقابالازاده. (1396). تأدیب الرجال پاسخ به تأدیب النسوان زن‌ستیز. تهران: نشر ندای تاریخ.

طوسی، خواجه‌نصیرالدین. (2536). اخلاق ناصری. تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی.

کراچی، روح‌‌انگیز. (1390). هشت رساله در بیان احوال زنان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

. (1396). خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری. تهران: نشر تاریخ ایران.

کریمی حکاک، احمد. (1384). طلیعۀ تجدد در شعر فارسی. ترجمۀ مسعود جعفری. تهران: انتشارات مروارید.

محمدی‌اصل، عباس. (1396). برساخت اجتماعی جنسیت. تهران: نشر گل‌آذین.

مستوفی، یوسف‌خان. (1318ق./1279ش.). تربیت نسوان. نسخۀ چاپ سنگی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 73239.

مرنیسی، فاطمه. (1380). زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش. ترجمۀ ملیحه مغازه‌ای. با مقدمه و ویرایش محمد زنجانی اصل. تهران: نشر نی.

معتضدالدوله، محمدحسن. (1395). رساله در احوال و رفتار خواتین زنان. در خشونت مشفقانه روایتی از مردسالاری دوران ناصری. روح‌‌انگیز کراچی. تهران: نشر تاریخ ایران.

مونس‌الدوله. (1380). خاطرات مونس‌الدوله ندیمۀ حرمسرای ناصرالدین‌شاه. به‌کوشش سیروس سعدوندیان. تهران: انتشارات زرین.

نیشابوری، ابوبکر عتیق. (ف.: 494ق.) تفسیر سورآبادی. تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

ودود، آمنه. (1400). قرآن و زن؛ بازخوانی متن مقدس از منظر یک زن. ترجمۀ اعظم پویا و معصومه آگاهی. تهران: انتشارات حکمت.

ویلز، چارلز جیمز. (1368). ایران در یک قرن پیش (سفرنامۀ دکتر ویلز). ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو. تهران: اقبال.

هدایت، رضاقلی خان. (1344). تذکرۀ ریاض‌العارفین. تهران: انتشارات کتابفروشی محمودی.

Culler, J. (2015). Theory of the Lyric. Harvard University Press.

Frow, J. (2006). Genre. Routledge.

Genette, G. (1997). Paratexts: Thresholds of interpretation (No. 20). Cambridge University Press.

Hartley, C. B. (1875). The Gentlemen's Book of Etiquette, and Manual of Politeness: Being a Complete Guide for a Gentleman's Conduct in All His Relations Towards Society… From the Best French, English, and American Authorities. JS Locke & Company.

Hartley, F. (1875). The Ladies' Book of Etiquette, and Manual of Politeness: A Complete Hand Book for the Use of the Lady in Polite Society… Locke & Bubier.

Javadi, H. & Floor, W. (2010). The Education of Women and The Vices of Men: Two Qajar Tracts. Syracuse University Press.