تجربۀ بیگانگی در زندگی روزمره: مطالعۀ موردی فضای شهری تهران

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 5، دوره 19، شماره 3 - شماره پیاپی 41، مهر 1401، صفحه 170-137   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.78339.1220

نویسندگان

نیلوفر باغبان مشیری^{* 1}؛ عباس وریج کاظمی²؛ کامران ربیعی³؛ زهرا احمدی پور⁴

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²دانشیار جامعه‌شناسی، گروه مطالعات فرهنگی، مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری، تهران، ایران

³استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

⁴استاد گروه جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت ‌مدرس، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر در رویکردی مردم‌نگارانه و انتقادی و با استفاده از رهیافت هانری لوفوردر تحلیل فرایند تولید فضا، به مقایسه طبقاتی این تجربه در میان زیست‌کنندگان فضای شهری تهران پرداخته است. تجربه بیگانگی به‌مثابه رابطه‌ای مختل‌شده و ابزاری در برابر رابطه‌ای به‌منزله هدف فی‌نفسه و به معنای تملک در برابر مالکیت تعریف شد. سه فضای بازار بورس، مجموعه دریاچه خلیج‌فارس و باملند و محله خلازیر به‌مثابه نمایندگانی از فضاهای انتزاعی و انضمامی و سه‌گانه‌های‌ فضایی لوفور انتخاب شدند. داده‌های چندگانه شامل مشاهده، عکس، مصاحبه‌های شخصی، داده‌های پژوهش‌های قبلی و مردم‌نگاری‌ها، مستندهای ویدیوئی، اسناد سازمانی، گزارش‌های مطبوعاتی و پیمایش آنلاین درباره هر فضا جمع‌آوری شد، به شیوه تفسیری و استقرایی تحلیل، کدگذاری و مقوله‌بندی شد و در تحلیل فرمی، کارکردی و ساختاری استفاده شد. نتایج مطالعه نشان می‌دهد، تجربه بیگانگی با دیگری، خود، کار، فضای شهری و زندگی ‌روزمره، تجربه مشترک میان زیست‌کنندگان این فضاها و با نظم فضایی مرتبط است، اما در مرکز و حاشیه معانی متفاوتی می‌یابد و به شیوه متفاوتی در آگاهی روزمره ادغام می‌شود. تجربه بیگانگی در مناسبات تولید، به بی‌معنایی کار، بازار رقابتی و کالایی‌شدن مربوط می‌شود و تجربه‌ای در مقیاس جهانی است؛ درحالی‌که تجربه بیگانگی مرتبط با ساختار سیاسی و فرهنگی به ویژگی‌های خاص شهر تهران وابسته است. جلوه‌های متنوع زندگی‌ روزمره در کنار ممنوعیت‌ها، هراس‌ها و شکاف‌ها، مانع از شکل‌گیری آگاهی جمعی و درنتیجه تلاشی جمعی برای بیگانگی‌زدایی می‌شود. مومنت‌های زندگی ‌روزمره در سطوح متفاوتی از واقعیت اجتماعی ممکن است رهایی‌بخش عمل کنند و در سطحی بالاتر عقیم بمانند.

کلیدواژه‌ها

تهران؛ بیگانگی؛ تولید فضا؛ زندگی ‌روزمره؛ هانری لوفور

مراجع

1. اباذری، ی.، و ذاکری، آ. (27 آذر، 1397). سخنرانی رویکردی جامعه‌شناختی به توسعه عادلانه. دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. بازیابی از https://urlis.net/ky5pcdmx
2. امیری، م. (1397). بررسی تقابل فضاهای زور و مکان‌های قدرت در شهر تهران (پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد). دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران.
3. برگر، پ. و برگر، ب. و کلنر، ه. (1381). ذهن بی‌خانمان: نوسازی و آگاهی. (م. ساوجی، مترجم). تهران: نشر نی.
4. بیات، آ. (1393). سیاست‌های خیابانی، جنبش تهیدستان در ایران. (س. ا. نبوی چاشمی، مترجم). تهران: پردیس دانش.
5. شالچی، س. و شجاعی، م. و فرهنگی، ح. (1395). بازسازی شهری، تصویر تهران و تجربه بیگانگی.فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، 9(1)، 1-32.‎
6. شهرداری تهران؛ معاونت برنامه‌ریزی، توسعه شهری و امور شورا (1396). فرایند و شاخص‌های برنامه توسعه محله‌ای (اسناد پشتیبان برنامه سوم توسعه شهر تهران). بازیابی از http://www.shoratehran.ir

7. صادقی، ع. (1397). زندگی روزمره تهیدستان شهری. تهران: آگاه.
8. صالحی، و. (6 اردیبهشت، 1400). ۴۶ میلیون ایرانی ۴۰ درصد سرمایه خود را در بورس از دست داده‌اند. بازیابی از https://www.isna.ir/news/1400020603411
9. عالیزاد، ا. و باغبان مشیری، ن. (1398). در امتداد رنج دیرین: معنای زمین‌لرزه سرپل‌ذهاب در متن تجربه زیسته راویان آن. پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، 5 (17)، 29-55.
10. مارکس، ک. (1394). دستنوشته‌های اقتصادی و فلسفی 1844. (ح. مرتضوی، مترجم). تهران: آشیان.
11. محمدی، ن. و علیزاده، ت. و حاتمی‌طاهر، ف. (2017). عودلاجان؛ روایت مرگ یک محله: مطالعة پیامدهای معنایی تغییرات فضایی، در محلة عودلاجان تهران.پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی ایران،5(4)، 99-121.
12. مهدوی‌نژاد، م. و مولایی، م. (1392). مقایسه‌ی تطبیقی تهران با شهرهای اسلامی با ساختار مدرن. مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. بازیابی از http://www.rpc.tehran.ir
13. یگی، ر. (1395). ازخودبیگانگی، جهت‌گیری‌های جدید در نظریه انتقادی. (ا. تدین، مترجم). تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.

 

14. Baykan, A., & Hatuka, T. (2010). Politics and culture in the making of public space: Taksim Square, 1 May 1977, Istanbul. Planning perspectives, 25(1), 49-68.
15. BBC (2013, April 17). A Flamenco flash mob performance in a Spanish bank. BBC world News. https://www.bbc.com/news/av/magazine-22174456
16. Brown, J. (2019). “The banks are our stages”: Flo6x8 and Flamenco performance as protest in Southern Spain. Popular Music and Society, 42(2), 230-252.
17. Butler, C. (2012). Henri lefebvre; Spatial politics, everyday life and the right to the city. New York: Routledge.
18. Buyuk, H. F. (2020). The accused faced charges of trying to overthrow the government during protests in defence of an Istanbul park that went nationwide. BalkanInsight. Retrieved February 18, 2020, from https://is.gd/oPDmqj
19. Celik, S. (2013). Taksim square: A spatial center of the political conflicts in Turkey. Retrieved from https://is.gd/pVY9Tv
20. Crandall, R. (2009). Sharjah, United Arab Emirates. ShutterStock. Retrieved May 9, 2009, from https://www.shutterstock.com/image-photo/sharjah-united-arab-emirates-south-asian-176332397
21. Delport, P. T., & Lephakga, T. (2016). Spaces of alienation: Dispossession and justice in South Africa. HTS Theological Studies, 72(1), 1-9.
22. Dugan, B. (2007). Loss of identity in disaster: How do you say goodbye to home?. Perspectives in psychiatric care, 43(1), 41-46.
23. Fraser, B. (2015). Urban railways in Buenos aires: Spatial and social alienation in the documentary Film El tren blanco. Transfers, 5(2), 5-22.
24. Geis, K. J., & Ross, C. E. (1998). A new look at urban alienation: The effect of neighborhood disorder on perceived powerlessness. Social Psychology Quarterly. 61 (3), 232-246.
25. Hannah, D. (2004). Architecture of alienation: The double bind and public space. Idea Journal, 5(1), 43-58.
26. Houston, C. (2014). Ankara, Tehran, Baghdad: Three varieties of Kemalist urbanism. Thesis Eleven, 121(1), 57-75.
27. https://blog.ymtvacations.com/dubai-mall-burj-khalifa
28. Ikalovic, V., & Radovic, D. (2018). Dating Tokyo: De-alienation of a metropolis through intimate spaces. Urbanities, 8(2), 23-41.
29. Kanna, A. (2011). Dubai, the city as corporation. Minnesota: University of Minnesota Press.
30. Kipfer, S., & Goonewardena, K. (2013). Urban Marxism and the Post-Colonial question: Henri Lebefvre and Colonisation. Historical Materialism, 21(2), 76-116.
31. Kunhardt, T., & Kunhardt, G. (producers). (2017). Becoming Warren Buffett. [Film; TV Documentary]. HBO.
32. Kuymulu, M. B. (2013). reclaimin the right to the city: Reflections on the urban uprisings in Turkey. City, 17(3), 274-278.
33. Lam-Knott, S. (2020). Contesting brandscapes in Hong Kong: Exploring youth activist experiences of the contemporary consumerist landscape. Urban Studies, 57(5), 1087-1104.
34. Lefebvre, H. (1971). Everyday Life in the Modern World (S. Rabinovitch, Trans). . New York: Harper & Row Publishers.
35. Lefebvre, H. (1991a). Critique of everyday life (Vol. I) (J. Moore, Trans). London: Verso.
36. Lefebvre, H. (1991b). The production of space (D. Nicholson-Smith, Trans). Oxford: Basil Blackwell Ltd.
37. Lefebvre, H. (2002). Critique of everyday life (Vol. II) (J. Moore, Trans). London: Verso.
38. Lewis, M. (2010). Liar's poker. New York: WW Norton & Company.
39. Nixon, D. V. (2014). Speeding capsules of alienation? Social (dis) connections amongst drivers, cyclists and pedestrians in Vancouver, BC. Geoforum, 54, 91-102.
40. Ross, C. E., & Mirowsky, J. (2009). Neighborhood disorder, subjective alienation, and distress. Journal of Health and Social Behavior, 50(1), 49-64.
41. Russell, W. (2012). ‘I get such a feeling out of… those moments’: playwork, passion, politics and space. International Journal of Play, 1(1), 51-63.
42. Salama, A. M., & Wiedmann, F. (2013). The production of urban qualities in the emerging city of Doha: urban space diversity as a case for investigating the'lived space'. Archnet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 7(2), 160-172.
43. Sayers, S. (2011). Marx and Alienation: Essays on Hegelian themes. London: Palgrave Macmillan.
44. Schmitt, R. (2018). Alienation and freedom. New York: Routledge.
45. Silver, D. (2019). Alienation in a four factor world. Journal for the Theory of Social Behaviour, 49(1), 84-105.
46. Skempton, S. (2010). Alienation after Derrida. New York: Bloomsbury Publishing.
47. Spradley, J. P. (1980). Participant observation. New York: Holt, Rinehart and Winston.
48. Thomas, J. (1993). Doing critical ethnography (Vol. 26). California: Sage.
49. Travel Blog (2019). Burj Khalifa: World's tallest building. Travel Blog. December 4, Retrieve from
50. Wainwright, O. (2016, June 21). How we made Tate modern. The Guardian. Retrieved from https://is.gd/G76du0
51. Wiedmann, F., Salama, A. M., & Thierstein, A. (2012). Urban evolution of the city of Doha: An investigation into the impact of economic transformations on urban structures. METU Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 35-61.
52. Zamani, F., & Mehan, A. (2019). The abstract space and the alienation of political public space in the Middle East. International Journal of Architectural Research, 13(3), 483-497.
53. Zhelnina, A. (2012). Public spaces as spaces of fear and alienation? Youth in public spaces in St. Petersburg, Russia. Second ISA Forum of Sociology, Buenos Aires, Argentina. August 13, 2012.