ارزیابی تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله (مطالعه موردی: اسلام‌آباد غرب)

جغرافیا و توسعه فضای شهری

دوره 11، شماره 2 - شماره پیاپی 25، شهریور 1403، صفحه 139-159   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgusd.2023.78320.1241

نویسندگان

شهلا حاصلی¹؛ حمید رضا پورخباز^{* 2}؛ آئیژ عزمی³

¹گروه محیط‌زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان، ایران

²استادیار گروه محیط‌زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان، ایران

³دانشگاه رازی

چکیده

یکی از شناخته‌شده‌ترین و مخرب‌ترین سوانح طبیعی در دنیا و به‌خصوص در کشور ایران، زلزله می‌باشد. بر همین اساس مسئله ارزیابی تاب­آوری شهری در مقابل خطر زلزله که در مطالعات شهری و شهرسازی یک مفهوم نسبتا جدید است، بسیار حائز اهمیت می­باشد. طی دو دهه اخیر جهت ارزیابی تاب­آوری شهری در مقابل خطر زلزله، روش­های متعدد تصمیم­گیری چندمعیاره (MCDM) مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) توسعه یافته است. همچنین در سال­های اخیر، تئوری منطق فازی در مطالعات مربوط به مخاطرات طبیعی مانند زلزله، کارایی زیادی داشته و به کمک آن می­توان عدم قطعیت­ موجود در تشخیص الگوها را مدل­سازی نمود و تا حد ممکن به شیوه تشخیص انسانی نزدیک شد.بر همین اساس مسئله ارزیابی تاب‌آوری شهری در مقابل خطر زلزله بسیار حائز اهمیت می‌باشد. در این پژوهش که با هدف ارزیابی تاب‌آوری شهر اسلام‌آبادغرب در مقابل خطر زلزله انجام شده، از دو مدل تلفیقی ترکیب خطی وزنی (WLC) و عملگر فازی گاما (Gamma) استفاده شد. همچنین جهت وزن‌دهی متغیرها از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) استفاده شده است. جهت ارزیابی تاب‌آوری شهر اسلام‌آبادغرب در مقابل زلزله با استفاده از دو مدل تلفیقی ترکیب خطی وزنی و عملگر گاما با مقادیر 3/0، 5/0 و 9/0، نقشه‌هایی در پنج کلاس با میزان تاب‌آوری خیلی‌کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی‌زیاد تهیه شد. از طرفی جهت ارزیابی دقت و صحت نقشه‌های ایجاد شده توسط مدل‌های مذکور از نتایج شاخص مجموع کیفیت (QS) استفاده شد. نتایج محاسبات ارزیابی دقت نشان داد که، مقدار شاخص مجموع کیفیت (QS) نقشه‌های تولید شده توسط عمگلرهای گامای 3/0، 5/0، 9/0 و مدل WLC به‌ترتیب 051/0، 052/0، 138/0 و 611/0 می‌باشد. با توجه به بیشتر بودن مقدار QS مدل WLC نسبت به مقدار QS عملگرهای گامای 3/0، 5/0 و 9/0، نتیجه‌گیری می‌شود که کارآمدترین و دقیق‌ترین مدل برای ارزیابی تاب‌آوری شهر اسلام‌آبادغرب در مقابل زلزله، مدل WLC می‌باشد. همچنین نقشه پهنه‌بندی تاب‌آوری تولید شده توسط مدل WLC نشان داد که نواحی غربی و جنوبی شهر اسلام‌آبادغرب از بیشترین میزان تاب‌آوری در مقابل زلزله برخوردار است و کمترین میزان تاب‌آوری مربوط به نواحی شرقی و شمال شرقی شهر می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

زلزله؛ تاب‌آوری؛ AHP؛ WLC؛ منطق فازی

مراجع

1. ابراهیم‌زاده، ع.، کاشفی‌دوست، د.، و حسینی، س.ا. (1398). ارزیابی تاب آوری کالبدی شهردر برابر زلزله (نمونه موردی: شهر پیرانشهر). مخاطرات محیط طبیعی، 8(20)، 131-146.
2. احدنژاد روشتی، م.، قرخلو، م.، و زیاری، ک.ا. (1389). مدل سازی آسیب پذیری ساختمانی شهرها در برابر زلزله با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی نمونه موردی:  شهر زنجان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، (19)، 171-198.
3. اسمیت، ک. (1398). مخاطرات محیطی. ترجمه: ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی نژاد. تهران: انتشارات سمت.
4. باقری مراغه، ن.، معتمدی، م.، و مافی،  ع.ا. (1401). ارزیابی تاب آوری شهر شیروان در مواجه با زلزله. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 22(64)، 329-347.
5. چوراحمد، ا.، و حاتمی، ا. (1401). ارزیابی میزان تاب آوری بافت تاریخی شهر کرمان در برابر زلزله و ارائه راهبردهای ارتقاء آن. فصلنامه جغرافیا، 20(72)، 37-59.
6. جهان‌بخشی، م. (1393). تحلیل انطباق کاربری اراضی شهر اسلام آبادغرب با نظریات نوشهرگرایان. ایلام: موسسه آموزش عالی باختر ایلام.
7. چراغی، م.، ملک جعفریان، ز.، عباسی، ج.، و بدری، س.ع. (1392). ارزیابی اثربخشی اجرای طرح هادی روستایی در آفرینش سکونتگاه های روستایی سرزنده (مطالعه موردی: دهستان غنی بیگلو، شهرستان زنجان). فصلنامه علمی ـ پژوهشی برنامه ریزی توسعه کالبدی، 2(4)، 50-59.
8. حسین‌زاده، م. م.، و پناهی، ر. (1394). بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیک توسعه فیزیکی و مکان یابی جهت های توسعه آینده شهر سنقر. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 2(1)، 15-28.
9. رضایی، م.ر. (1392). ارزیابی تاب آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی، مطالعه موردی: زلزله محله های شهر تهران. دوفصلنامه مدیریت بحران، 27 (3)، 27-38.
10. سرور، ه.، کاشانی اصل، ا. (1395). ارزیابی آسیب پذیری کالبدی شهر اهر در برابر بحران زلزله. آمایش محیط، 9(34)، 87-108.
11. صاحی‌پورمیلانی، ع. ر.، زمانی، م.، و صدوق، س.ح. (1400). ارزیابی آسیب‌پذیری و تاب‌آوری شهر رزن در برابر زلزله. مدیریت مخاطرات محیطی، 8(3)، 267-282.
12. عارفی، م.، ساکی، ا.، و فنائی، س. (1392). طراحى شهرهاى تاب آور، برونداد منتج از یک کارگاه درسى. هفت شهر، 4(47-48)، 98-111.
13. فرجی، ا.، محمود، آ.، و آتش‌افروز، ن. (1397). بررسی تاب آوری منطقه ای با استفاده از تحلیل فضایی و مدل ترکیبی WASPAS (مطالعه موردی: شهرستان های استان خوزستان). آمایش سرزمین، 10(1)، 1-29.
14. قائدرحمتی، ص.، باستانی‌فر، ا.، و سلطانی، ل. (1390). بررسی تأثیرات تراکم بر آسیب پذیری ناشی از زلزله در شهر اصفهان (با رویکرد فازی). مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 22(1)، 107-122.
15. قدیری ، م.، شهربابکی، ص.، و شاهی، ص. (1394). تحلیل رابطة سرمایة اجتماعی و تعلق مکانی با میزان رضایتمندی از بازسازی پس از زلزله؛ مطالعة موردی: خانوارهای محلات شهر بم. فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، 7(24)، 69-87.
16. کاظمی، س. (1395). پهنه بندی خطر سیلاب با تلفیق رویکرد سلسله مراتبی فازی و GIS (مطالعه موردی: رودخانه خیاوچای مشکین شهر). تبریز: دانشگاه تبریز، دانشکده فنی مهندسی عمران، گروه مهندسی عمران – آب.
17. کمالی، م.، طبیبیان، م.، و الهی، م. (1400). تحلیلی بر تاب آوری کالبدی مساکن اجتماعی در برابر زلزله با استفاده از فن سیستم پشتیبان تصمیم گیری فازی غیر ساختاری (NSFDSS) (نمونه موردی مسکن مهر زنجان). مطالعات مدیریت شهری، 13(47)، 1-19.
18. محمدی سرین، د. (1396). تحلیل تاب آوری فیزیکی-کالبدی نواحی شهری برمبنای سناریو در زمان وقوع زلزله-مورد مطالعه: شهر زنجان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 21(60)، 65-85.
19. محمودزاده، ح.، دیده‌بان، خ.، و صادق‌زاده سادات، س. ع.  (1395). کاربرد تکنیک‌های دورسنجی و سیستم اطلاعات جغرافیایی با هدف شبیه‌سازی توسعۀ شهری (مطالعۀ موردی: شهر مهاباد). جغرافیا و توسعه فضای شهری، 3(2)، 161-175.
20. نبوی رضوی، ن.، ه. س.، و طبیبیان، م. (1400). سنجش و ارزیابی تاب‌آوری ساختار کالبدی-فضایی محلات شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محله مینودر شهر قزوین). مطالعات مدیریت شهری، 13(46)، 67-80.

 

21. Birkaman, J. (2007). Risk and vulnerability indicators at different scales: Applicability, usefulness and policy implications. Environmental hazards, 7(1), 20-31.
22. Cutter, S. L., Ash, K. D., & Emrich, C. T. (2016). Urban–rural differences in disaster resilience. Annals of the American Association of Geographers, 106(6), 1236-1252.
23. Forgette, R., & Van Boening, M. (2009). Measuring and modeling community resilience: SERP and DyME, For Internal Distribution Only. Final SERRI/DHS distribution review pending.
24. Freddi, F., Galasso, C., Cremen, G., Dall’Asta, A., Di Sarno, L., Giaralis, A., Petrone, C. (2021). Innovations in earthquake risk reduction for resilience: Recent advances and challenges. International journal of disaster risk reduction, 60,
25. Ghafory‐Ashtiany, M. (1999). Rescue operation and reconstruction of recent earthquakes in Iran. Disaster Prevention and Management: An International Journal, 8(1), 5-20.
26. Hosseinzadeh, S. (2004). Environmental crises in the metropolises of Iran. WIT Transactions on Ecology and the Environment, 72, 179-187.
27. Jabareen, Y. (2013). Planning the resilient city: Concepts and strategies for coping with climate change and environmental risk. Cities, 31, 220-229.
28. Kabir, M. H., Sato, M., Habbiba, U., & Yousuf, T. B. (2018). Assessment of urban disaster resilience in Dhaka North City Corporation (DNCC), Bangladesh. Procedia Engineering, 212, 1107-1114.
29. Malczewski, J. (1999). GIS and multicriteria decision analysis. John Wiley & Sons.
30. Wallenius, J., Dyer, J. S., Fishburn, P. C., Steuer, R. E., Zionts, S., & Deb, K. (2008). Multiple criteria decision making, multiattribute utility theory: Recent accomplishments and what lies ahead. Management science, 54(7), 1336-1349.