تحلیل تلفظ گفتاری صورت‌های مضارع فعل «دادن» بر پایه نظریة بهینگی موازی و رویکرد پیاپی‌گزینیِ هماهنگ

زبانشناسی و گویش های خراسان

دوره 14، شماره 4 - شماره پیاپی 29، اسفند 1401، صفحه 178-196   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.78121.1116

نویسنده

بشیر جم^*

دانشیار زبان‌شناسی، گروه زبان انگلیسی دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

چکیده

صورت‌های مضارع فعل «دادن» شامل «می‌دهم»، «می‌دهی»، «می‌دهد»، «می‌دهیم»، «می‌دهید» و  «می‌دهند» از افزوده شدن پیشوند مضارع اخباری (mi-) و شناسه‌های   /-am/، /-i/، /-ad/، /-im/، /-id/ و /-and/ به بن مضارع فعل «دِه» ساخته می‌شوند. تلفظ این صورت‌ها از سه هجا در گونة رسمی به دو هجا در گونة گفتاری کاهش می‌یابد.  طبق «اصل کوشش کمینه» دلیل کاهش شمار هجاها گرایش گویشوران برای صرف انرژی و کوشش کمتر در تولید عناصر زبانی است. هدف پژوهش پیشِ رو که به روش تحلیلی در چارچوب نظریة بهینگی انجام شده، تحلیل فرایندهای واجی، ارائه‌ و رتبه‌بندی محدودیت‌هایی است که برهم‌کنش‌شان موجب تغییر تلفظ این صورت‌ها در گونه گفتاری شده است. روش پژوهش بدین ترتیب است که نخست فرایندهای واجی‌ای که رخ داده‌اند تحلیل می‌شوند و محدودیت‌هایی که برهم‌کنش‌شان موجب رخداد این فرایندهای واجی شده، معرفی و رتبه‌بندی‌ می‌شوند. رتبه‌بندیِ‌ به دست آمده به تدریج تکمیل می‌شود تا در نهایت بتواند تبیین‌کنندة همة تلفظ‌های این‌ صورت‌ها باشد. علت اولیة تغییر تلفظ این صورت‌ها رفع التقای واکة‌ /e/ی فعل«دِه» با واکه‌های شناسه‌هاست که از رهگذر حذف واکة /e/ی فعل صورت می‌پذیرد. فرایندهای دیگری که در صورت‌های مختلف فعل «دادن» رخ می‌دهند شامل حذف همخوان /d/ی شناسه‌ها، درج همخوان [n] و افراشتگی هستند. در تلفظ گفتاری صورت‌های «می‌دهد» و «می‌دهید» تیرگی واجشناختی از نوع زمینه‌چین رخ داده است که با بهره‌گیری از محدودیت‌های ویژة دسترسی‌دار به اطلاعات ساخت‌واژی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. افزون بر این، برای تحلیل رخداد تیرگی واج‌شناختی در تلفظ گفتاری صورت «می‌دهد» از رویکرد «پیاپی‌گزینیِ هماهنگ» بهره‌ گرفته شده است. 

کلیدواژه‌ها

التقای واکه‌ها؛ ‌ تیرگی واج‌شناختی؛ حذف هجا؛ رویکرد پیاپی‌گزینی هماهنگ؛ فعل «دادن»

مراجع

1. اسداللهی، خدابخش و پارسی‌نژاد، نسترن (1396). تحلیل معنایی فعل »دادن» در نفثه‌المصدور. دومین کنفرانس بین‌المللی ادبیات و زبان‌شناسی. تهران: انجمن علمی هم اندیشان مبتکر.
2. جم، بشیر (1394الف). تبیین تغییر تلفظ فعل‌ پی‌بستیِ /-ast/ در بافت‌های گوناگوندر چارچوب نظریة بهینگی. پژوهش‌های زبانی. دورة 6، شمارة 1، بهار و تابستان،  صص 21-40.
3. جم، بشیر (1394ب). فرهنگ توصیفی فرایندهای واجی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
4. جم، بشیر (1396). تحلیل تیرگی واج‌شناختی در زبان فارسی. جستارهای زبانی. دورة 8، شمارة 7، پیاپی 42، زمستان، صص 1 –
5. جم، بشیر (1400). بررسی تلفظ دو تکواژ هم‌نقش- هم‌نویسه عطف و ربط در بافت‌های گوناگون. پژوهش‌های زبانی، سال 12، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 49-70.
6. جم، بشیر (1401). برهم‌کنش واج‌شناسی و ساخت‌واژه در تلفظ گفتاری صورت‌های مضارع فعل«خواستن». پژوهش‌های زبانی، سال 13، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 31-55.  
7. روحی بایگی، زهرا (1396). باهم‌آیی عناصر پیش‌فعلی اسمی و همکرد» دادن» در فعل مرکب فارسی بر اساس نظریة واژگان زایشی. پژوهش های زبان شناسی. سال نهم، شمارةدوم، شمارة ترتیبی 71 ، پاییز و زمستان. صص 95-116.
8. سلطانی، رضا و عموزاده، محمد (1397). سبک شدن فعل سنگین: مطالعة موردی فعل«دادن» در چارچوب معنی‌شناسی شناختی. زبانشناسی و گویشهای خراسان،  بهار و تابستان، شمارة پیاپی صص 79-100.
9. کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه؛ تاج‌آبادی، فرزانه؛ عاصی مصطفی و آقاگل‌زاده، فردوس (1394). بررسی واژ-واجی ستاک گذشته در زبان فارسی. جستارهای زبانی. دوره 6، شماره4 ، صص 201-228.
10. مومنی، فرشته (1399). فرایند درهم شدگی در دگرگونی واجی ستاک‌های گذشته با پایانه«-شت». زبان‌پژوهی. سال دوازدهم، ، شمارة 36، صص 257-279.
11. Baković, E. (2007). “A Revised typology of opaque generalizations”. Phonology.   24. Pp. 217–259.
12. Baković, E. (2011). “Opacity and Ordering”. In J. Goldsmith, J. Riggle & A. C. L. Yu (Eds.). The handbook of phonological  theory (2^nd Edition). Oxford, UK: Wiley- Blackwell.
13. Boersma, P. (1998). Functional phonology: Formalizing the interactions between articulatory and perceptual drives. Utrecht:
14. Bussmann, H. (1996). Routledge dictionary of language and linguistics. London and New York: Routledge.
15. Jam, B., Razmdideh, P.& Naseri, Z. S. (2020). Final /n/ Deletion inGhayeni Persian: Opacity in Harmonic Serialism and Parallel Optimality Theory. .Iranian Studies,53:3-4,417-444. -Kager, R. (1999). Optimality Theory. Cambridge: Cambridge University
16. Kiparsky, P. (1973). “Phonological representations”. In: Osamu Fujimura (Ed.). Three Dimensions of Linguistic Theory (Pp. 1- 136). Tokyo: TEC
17. Kirchner, R. (1998). An Effort- Based Approach to Consonant Lenition. Doctoral dissertation. Los Angeles: University of   
18. Kirchner, R. (2006). Consonant Lenition., PP.313-345. In: Phonetically Based Phonology. (Eds.), Bruce Hayes, Robert Kirchner, and Donca Steriade.  Cambridge: Cambridge University Press. -Lacy, P. de (2011). Markedness and faithfulness constraints. In: M. van Oostendorp, C. J. Ewen, E. Hume, and K. Rice (Ed.), The  Blackwell companion to Phonology. Vol. 3, Phonological  Processe  (pp. 1491–1512). Malden, MA: Blackwell. McCarthy, J. (2000)0. Harmonic serialism and parallelism. NELS, 30 (2000): 501–524.
19. McCarthy, J. (2002). .A thematic guide to optimality theory. Cambridge: Cambridge University Press.
20. McCarthy, John J. Doing Optimality Theory. Malden, M and Oxford: Blackwell. -McCarthy, J., and A. Prince. 1995. Faithfulness and reduplicative identity, In: J. Beckman; L. Walsh Dickey & S.  Urbanczyk, (eds.), University of  Massachusetts occasional papers in linguistics18: Optimality theory (249–384), Amherst: GLSA. Prince, A., & P. Smolensky. (1993/2004). Optimality theory: constraint  interaction is generative grammar, Blackwell.   
21. Sprouse, L. (1997). A Case for Enriched Inputs. Berkeley: University of California, Berkeley, Ms.
22. Zipf, G. 1949. Human behavior and the principle of least effort. Boston Addison Wesley.