بررسی (صدور جواب‌های گوناگون از ائمه اطهار علیه السلام به سوالات یکسان شیعیان)از اسباب اختلاف حدیث

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، تیر 1402، صفحه 183-198   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.78777.1385

نویسندگان

سید مسعود مرتضوی¹؛ محمد جواد عنایتی راد^{* 2}؛ سید محمود طباطبایی²

¹دانشجوی دکتری مدرسی معارف دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

حدیث و سنت با آسیب‌های فراوانی مواجه شده است که یکی از مهمترین آن‌ها پدیدۀ اختلاف و تعارض روایات است. یکی از اسباب مغفولِ اختلاف احادیث که کمتر بدان پرداخته شده است، رویکرد اهل‌بیت(ع) در اختلاف‌افکنی میان شیعیان است. صدور جواب‌های گوناگون از ائمهٔ اطهار(ع) به سؤالات یکسان شیعیان و حکمت اتخاذ چنین رویکردی توسط اهل‌بیت(ع) در دفع شبهات اعتقادی، مؤثر است و ما را با شئون معصوم در استفاده از ویژگی‌های کلام و سخن آشنا می‌سازد. صدور جواب‌های گوناگون از ائمهٔ اطهار(ع) در روایات متعددی اشاره شده و باور و پذیرش آن برای اصحاب ائمه سخت و دشوار جلوه کرده است. در این نوشتار به برخی از کاربست‌های این رویکرد در فقه و احکام شرعی اشاره و به مبانی و نوآوری‌های میرزا مهدی اصفهانی و آیت‌اللّه سیدعلی سیستانی توجه می‌شود. این دو فقیهِ حدیث‌شناس ضمن تبیین حکمت‌های متعدد این پدیده، آن را دارای ماهیتی متفاوت از تقیه (موافقت با عامه) دانسته‌ و با نقد و تحلیل کلام دیگر اندیشمندان به شواهد روایی و مصادیق آن پرداخته‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسباب اختلاف حدیث؛ اختلاف‌افکنی میان شیعیان؛ تعارض ادله؛ تقیه؛ آیت‌اللّه سیستانی؛ میرزا مهدی اصفهانی؛ جواب‌های مختلف امامان

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، علل الشرائع، محمدصادق بحرالعلوم، قم: کتاب‌فروشى داورى‏، 1385.

ابن‌بابویه، محمدبن‌على ، معانی الأخبار، علی‌اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1403ق.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، تهذیب التهذیب، بیروت: دار صادر، 1325ق.

‌‫ابن‌قدامه، عبدالله‌بن‌احمد، المغنی، بی‌جا: دار الفکر، 1405ق.

ابوزهره‌، محمد، ابوحنیفه‌ حیا‌ته‌ و عصره‌ آراٶه‌ و فقهه‌، قاهره: دار الفکر العربی‌، 1417ق.

‌‫اصفهانی، میرزامهدی، الإفتاء و التقلید المواهب السنیة الصوارم العقلیة، بی‌جا: نشر معارف اهل بیت الطاهرین، 1398.

‌‫انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الأصول، بی‌جا: مجمع الفکر الإسلامی، 1428ق.

‌‫بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، به ‌تصحیح ‌محمدتقی ایروانی و دیگران، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1405ق.

برقى، احمدبن‌محمدبن‌خالد، المحاسن، جلال‌الدین محدث، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371ق.

‌‫بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل، الفوائد الحائریة، مجمع الفکر الإسلامی، 1415ق.

‌‫تبریزى، موسى‌بن‌جعفر، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، بی‌جا: کتبی نجفی، 1369‌.

‌‫حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، بی‌جا: آل‌البیت(ع)، 1409ق. حکیم، محمدسعید، التنقیح، بی‌جا: مؤسسة الحکمة الثقافة الإسلامیة، 1431ق.

 حلى، حسن‌بن‌سلیمان‌بن‌محمد و مظفر مشتاق، مختصر البصائر، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1421ق.

‌‫سعدی، حسینعلی، «بازتبیین کارکرد تقیه در روایات امامیه و نقش آن در استنباط»، حدیث پژوهی، 24، 1399، صص25تا48.

‌‫سیستانی، سیدعلی، بحوث فی مناسک الحج، بی‌جا: دار المورخ العربی، 1437ق.

‌ سیستانی، سیدعلی، تعارض الأدلة و اختلاف الحدیث، ترجمهٔ سیدهاشم هاشمی، بی‌جا: اسماعیلیان، 1398.

‌‫شافعی، محمدبن‌ادریس، الأم، بی‌جا: دار الفکر، 1403ق.

 صاحب‎جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام، رضا استادی و و دیگران، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1362ق.

‌‫صفری، نعمت‌الله، نقش تقیه در استنباط، بی‌جا: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394ق.

صفار، محمدبن‌حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، محسن‌بن‌عباسعلی کوچه‌باغی، قم: آیت‌الله مرعشی نجفی‏، 1404ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام، حسن خرسان و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی، الوافی. علامه ضیاءالدین و فقیه ایمانی، اصفهان: امام امیرالمؤمنین علی(ع)، 1406ق.

کشى، محمد‌بن‌عمر، رجال الکشی، اختیار معرفة الرجال، مشهد: مؤسسهٔ نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.

‌‫کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، اصول کافی، ترجمهٔ محمود کتابچی و دیگران، بی‌جا: کتاب‌فروشی علمی اسلامی، 1407ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، هدایت‌الله مسترحمی و علی‌اکبر غفاری و دیگران، بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 1403ق.

‌‫میر‌حسینی، یحیی و علی باباخانی، «تطور تاریخی راه کار‌های تحقق تقیّه در سیرۀ ائمۀ شیعه(ع)»، تاریخ اسلام، 75، 1397، صص149تا178.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، مستدرک الوسائل، بیروت: آل‌البیت، بی‌تا.