آینده‌پژوهی توسعۀ سکونتگاه‌های غیررسمی مبتنی بر سناریونویسی (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر تهران)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 8، دوره 20، شماره 4 - شماره پیاپی 41، دی 1401، صفحه 314-287   

نوع مقاله: پژوهشی-مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.79420.1208

نویسندگان

بهرنگ خاکپراقی¹؛ غلامرضا لطیفی^{* 2}؛ واراز مرادی مسیحی³

¹دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

³استادیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

با توجه به اینکه جهان امروز دستخوش تغییرات، دگرگونی‌ها و تحولات در عرصه‌های مختلفی شده، رشد و گسترش اسکان غیررسمی و پیامدهای آن نیز دچار تغییر شده است. امروزه فرایند شکل‌گیری و گونه‌شناسی سکونتگاه‌های غیررسمی متحول شده و این تغییر فرایند و پیچیدگی، ضرورت آینده‌پژوهی گسترش این پدیده را تبیین می‌کند. هدف این پژوهش، آینده‌پژوهی توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی و ارائۀ سناریوهای محتمل آینده در افق زمانی 1410 با استفاده از نظریۀ آینده‌پژوهی بوده است. پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات موردنیاز از طریق مطالعات میدانی و اسنادی گردآوری شد. برای تجزیه و تحلیل متغیرها، از روش تحلیل اثرات متقاطع و نرم‌افزار سناریو ویزارد استفاده شد. براساس روش سناریونویسی، با استفاده از قابلیت‌های نرم‌افزار سناریوویزارد، سه سناریوی قوی، چهار سناریوی ایستا و پنج سناریوی بحرانی استخراج شد. نتایج نشان می‌دهد، 27 درصد از وضعیت توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی در آینده مطلوب بوده و 67 درصد ثابت و بحرانی است. کلان‌شهر تهران با سه گروه سناریوهای توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی در آینده روبه‌روست. مطلوب‌ترین سناریو گروه اول است که بر شالوده طراحی و تأثیرگذاری مطلوب سیاست‌ها و برنامه‌های تأمین مسکن و مدیریت مطلوب، به رسمیت شناختن مالکیت غیررسمی و مهار کامل آن، برنامه‌ریزی متناسب با توسعه سکونتگاه‌ها برای افزایش امنیت محلات، برقراری ارتباط مؤثر و کارآمد شوراها با مردم و حل مشکلات ساکنان است. راهکارهای ارتقای توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی شامل رسمی کردن مالکیت زمین غیررسمی، ایجاد سازمان سامان‌دهی سکونتگاه‌های غیررسمی برای کاهش تعدد سازمانی و نبود هماهنگی‌ها و ایجاد مسکن ارزان‌قیمت و قابل‌استطاعت است.

کلیدواژه‌ها

آینده‌پژوهی؛ سکونتگاه‌های غیررسمی؛ سناریونویسی؛ میک‌مک؛ کلان‌شهر تهران

مراجع

1. امانپور، س.، ملکی، س.، صفایی‌پور، م.، و امیری فهلیانی، م. ر. (1398). تدوین سناریوها و ارائه راهبردهای مؤثر در تاب‌آوری اجتماعی آینده (مطالعة موردی: کلان‌شهر اهواز). فصلنامه جغرافیایی اجتماعی شهری، 6(2)، 255-273.
2. انوری، ن.، و دریاباری، ج. (1397). بررسی مسائل مدیریتی حریم کلان‌شهر تهران درارتباط با روند فعلی وآتی تحولات کالبدی و جمعیتی. فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 10(2)، 238-215.
3. ایراندوست، ک. (1389). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه نشینی (چاپ اول). تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
4. پایا، ع. (1384). روش های آینده‌نگاری تکنولوژی. تهران: بنیاد توسعه فردا .
5. حاتمی‌نژاد، ح.، و حسین اوغلی، ج. (1388). بررسی تطبیقی برخی شاخص‌ها در سکونتگاههای غیررسمی اطراف کلان شهر تهران (مطالعه موردی: حصار امیر و شهرک انقلاب). نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 9(12)، 7-29.
6. حاجیانی، ا. (1391). مبانی، اصول و روش‌های آینده‌پژوهی (چاپ اول). تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
7. زیاری، ک. ا.، و ربانی، ط. (1397). آینده‌پژوهی: پارادایمی نوین در برنامه‌ریزی با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای (مبانی، مفاهیم، رویکردها و روش‌ها). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
8. سرور، ر.، روستا، م.، و حسینی ایمنی، ح. (1389). آینده‌نگری گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در مناطق شهری آذربایجان غربی و راهبرهای مدیریتی آن. مطالعات مدیریت شهری، 2(2)، 1-20.
9. شاه حسینی، پ. (1392). بررسی سیر تحول سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر ایران (چاپ اول). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
10. فنی، ز.، و کاظمی، ل. (1395). آینده‌پژوهی و سناریو نگاری برای برنامه‌ریزی توسعه محله‌ای برپایه تحلیل سیستمی با مطالعه محله سنگلج تهران. فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 6(21)، 16-29.
11. گیلبرت، آ.، وجوزف، گ. (1375). شهرها، فقر و توسعه: شهرنشینی در جهان سوم (پ. کریمی ناصری، مترجم) (چاپ اول). تهران: اداره کل روابط عمومی و بین‌الملل شهرداری تهران.
12. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس مسکن. نتایج کلی استان تهران
13. ملکی‌فر، ع. (1386). الفبای آینده‌پژوهی. مطالعات بسیج، 10(34)، 143-152.

 

14. Austin, V., Holloway, C., Ossul Vermehren, I., Dumbuya, A., Barbareschi, G., & Walker, J. (2021). Give us the chance to be part of you, we want our voices to be heard: Assistive technology as a mediator of participation in (formal and informal) citizenship activities for persons with disabilities who are Slum Dwellers in Freetown, Sierra Leone. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(11), 1-30.
15. Barzegar, S., Heydari, T., & Anbarloo, A. (2019). Analysis of informal settlements with the approach of livability (Case study: Informal neighborhoods of Zanjan city). Regional Planning, 9(33), 137-152.
16. Batrouni, M., Bertaux, A., & Nicolle, Ch. (2018). Scenario analysis, from Big Data toblack swan. Computer Science Review, 28, 131–139.
17. Bouwmeester, J., & Hartmann, T. (2021). Unraveling the self-made city: The spatial impact of informal real estate markets in informal settlements. Cities, 108, 102966.
18. Byambadorj, T., Amati, M., & Ruming, K. J. (2011). Twenty-first century nomadic city: Ger districts and barriers to the implementation of the Ulaanbaatar city master plan. Journal of Asia Pacific Viewpoint, 52(2), 165–177.
19. Chen, J., John, R., Sun, G., Fan, F., Henebry, G., & Fernández-Giménez, M.… & Qi, J. (2018). Prospects for sustainability of social-ecological systems (SES) on the Mongolian Plateau: Five critical Journal of Environmental Research Letters, 13, 123004.
20. Cohen, B. (2005). Urbanization in developing countries: Current trendy future projection and key challenge for Technology in Society, 28(1-2), 63-80.
21. Fan, P., Chen, J., & John, R. (2016). Urbanization and environmental change during theeconomic transition on the Mongolian plateau: Hohhot and Ulaanbaatar. Environmental Research, 144, 96-122.
22. Friesen, J., Rausch, L., Pelz, P. F., & Fürnkranz, J. (2018). Determining factors for slum growth with predictive data mining methods. Urban Science, 2(3), 81.
23. Goodwin, P., & Wright, G. (2001). Enhancing strategy evaluation in scenario planning:a role for decision analysis. Journal of Management Studies, 38(1), 1-16.
24. Inostroza, L. (2017). Informal urban development in Latin American urban peripheries: Spatial assessment in Bogotá, Lima and Santiago de Chile. Journal of Landscape and Urban Planning, 165, 267–279.
25. Jemala, M. (2010). Evolution of foresight in the global historical context. Foresight, 12(4), 65-81.
26. Kasarda, J. D., & Crenshaw, E. (1991). Third world urbanization: Dimensions, theories, and determinants. Journal of Annual Review of Sociology, 17(1), 467–501.
27. Kononiuk, A., & Glinska, E. (2015). Foresight in a small enterprise: A case study. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 213(2015), 971-976.
28. Liu, S., Ding, P., Xue, B., Zhu, H., & GAO, J. (2020). Urban sustainability evaluation based on the DPSIR dynamic model: A case study in Shaanxi province, China. Sustainability, 12(18), 7460.
29. Mosavi Kazemi, S. M., & Almasi, R. (2019). The role of neighborhood houses in realization of urban management purposes (Case study: Region seven of metropolitan Tehran). Urban Management, 18(54), 183-196.
30. Newman, L. (2007). Basics of social research:  Qualitative and quantitative approaches (2^nd). United States:  Allyn & Bacon.
31. Nygren, N. A. (2019). Scenario workshops as a tool for participatory planning in acase of lake management. Futures, 107(2019), 29-44.
32. Park, H., Fan, P., John, R., & Chen, J. (2017). Urbanization on the Mongolian plateau after economic reform: Changes and causes. Journal of Applied Geography, 86, 118–127.
33. Purwar, D., Sliuzas, R., & Flacke, J. (2020). Assessment of cascading effects of typhoons on water and sanitation services: A case study of informal settlements in Malabon, Philippines. International Journal of Disaster Risk Reduction, 51, 101755.
34. Satterthwaite, D., Archer, D., Colenbrander, S., Dodman, D., Hardoy, J., Mitlin, D., & Patel, S. (2020). Building resilience to climate change in informal settlements. One Earth, 2(2), 143 -156
35. Silvonen, T. (2021). One step forward, two steps back? Shifting patterns of participation in a former informal settlement in Mexico City. Environment and Urbanization, 33(2), 2-18.
36. Veisi, F. (2017). Comparative analysis of the patterns of informal settlements case study: Marivan city. Geography and Development Iranian Journal, 15(46), 207-224.
37. Vergara-Perucich, F., & Arias-Loyola, M. (2020). Community mapping with a public participation geographic information system in informal settlements. Geographical Research, 59(2), 268-284.
38. Vivier, E., De Jongh, D., & Thompson, L. (2020). Public leadership and participation: understanding   the experiences of South African local government officials’ engagement within informal settlements in the Western Cape. Public Management Review, 23(12), 1789-1807.
39. Weimer-Jehle, W. (2018). Constructing consistent scenarios using cross-impact metrics. HEMF Working Paper, No. 05/2020. Retrieved from https:// ssrn.com/ sol3/papers.cfm?abstract_id=3679934
40. Zeilhofer, P., & Valdinir Pizza, T. (2008). GIS and ordination techniques for evaluation of environmental impact in informal settlements: A case study from Cuiaba, Central Brazil. Applied Geography, 28(1), 1-15.