حقیقت نفس انسانی از دیدگاه فارابی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 185-203   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.78541.1168

نویسندگان

سیده ملیحه پورصالح امیری^{* 1}؛ زینب برخورداری²

¹دانشجوی دکتری فلسفه و کالم اسالمی،دانشگاه تهران

²دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.

چکیده

حقیقت نفس از مسائل بنیادین مباحث نفس‌شناسی و مبنای نظریات مختلف هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، و معرفت‌شناختی است. افلاطون در بیان حقیقت نفس قائل به ثنویت‌گرایی طبیعی عقلی می‌شود که مبتنی بر دیدگاه او در باب نظریه یادآوری و تمثیل غار است. ارسطو با ارائۀ دو تعریف از نفس درصدد ارائۀ حد حقیقی از نفس است که به‌نظر می‌رسد تعریف او خالی از اشکال نباشد. فارابی در توافق با افلاطون در ثنویت‌گرایی انسان و عدم‌توان بشر در وصول به حد حقیقی اشیاء، و  برخلاف ارسطو، ارائۀ حد حقیقی ماهیات را در توان انسان وابسته به ماده نمی‌داند و شناسایی را از طریق خواص و لوازم امور میسر می‌داند که به ارائۀ تعاریف مختلف از نفس منجر می‌شود. تعاریف فارابی توجه ویژۀ او را به مبحث سعادت و مبادی، مانند هیئات طبیعی و ارادی در وصول به مرتبت عقل بالفعل، و لوازم آن، مانند آثار عقل عملی قوه ناطقه نشان می‌دهد. گزینش واژۀ «استکمال» نشان‌گر جامعیت مباحث فلسفی معطوف به سعادت در تعریف نفس است. فارابی با رویکرد انتقادی به مباحث الجمع پرداخته، و تعاریف کارکردی الجدل و کتاب‌الاخلاق را به‌عنوان وظایف نفس ناطقه لحاظ کرده است.

کلیدواژه‌ها

حقیقت نفس؛ ثنویت‌گرایی؛ حد حقیقی؛ فارابی؛ استکمال؛ سعادت

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین ، نیایش فیلسوف: مجموعه مقالات، چاپ اول، ناشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، 1377.

ابن‌باجه، ابوبکر محمدبن یحیی، المنطقیات، تحقیق و مقدمه از محمدتقی دانش پژوه، چاپ اول، جلد سوم، مکتبة آیة الله المرعشی، قم،  1408ق.

ارسطو، فی‌النفس، ترجمه و تحشیه ع. م. د، چاپ دوم، نشر حکمت، تهران، 1366.

افلاطون، جمهور: مجموعه آثار فلسفی، ترجمه فواد روحانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، چاپخانه زیبا2535،  بی‌تا.

افلاطون، چهار رساله، ترجمه محمود صناعی، چاپ هفتم، نشر هرمس، تهران، 1390.

افلاطون، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمد حسن لطفی و رضا کاویانی، چاپ دوم، جلد اول و دوم، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران،  1366.

افلاطون، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمد حسن لطفی، چاپ دوم، جلد سوم، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، 1366.

بدوی، عبدالرحمن، افلاطون فی الاسلام، نشر دارالاندلس، بی‌جا، 1980م.

بدوی، عبدالرحمن، افلاطونیه المحدثه عندالعرب، نشر وکالت المطبوعات، کویت، 1977م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، الاعمال الفلسفیة، مقدمه و تحقیق و تعلیق از دکتر جعفر آل یاسین، چاپ اول، دارالمناهل، بیروت، 1413ق.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، آرا اهل‌المدینةالفاضلة و مضاداتها، مقدمه و شرح وتعلیق از دکتر علی بوملحم، مکتبة الهلال، بیروت، 1995م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، الجمع بین رأی الحکیمین، مقدمه و تعلیق از دکتر البیر نصری نادر، چاپ دوم، تهران، نشر الزهراء، 1405ق.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان،  السیاسة المدنیة، مقدمه و شرح از دکتر علی بوملحم، چاپ اول، مکتبة الهلال، بیروت،1996م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، رساله فی اغراض مابعدالطبیعه، چاپ اول، دائرةالمعارف النظامیه الکائنة، حیدرآباد دکن، 1349ق.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، فصوص‌الحکم، تحقیق شیخ محمد حسن آل یاسین، چاپ دوم، قم، نشر بیدار، 1405ق.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، رساله فی فضیله العلوم و الصناعات، چاپ دوم، نشر مجلس دائرةالمعارف العثمانیة الکائنة، حیدرآباد دکن، 1948م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، فلسفه ارسطوطالیس و اجزاء فلسفته و مراتب أجزائها، تحقیق و تعلیق از دکتر محسن مهدی، نشر دار مجله شعر، بیروت، 1961م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، کتاب‌السیاسة، نشر توسط لویس شیخوالیسوعی بر اساس نسخ شرقی و واتیکانی، بی‌تا.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، مقاله فی معانی العقل: کتاب المجموع، چاپ اول، نشر سعادت، مصر، 1907م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، رساله فی مسایل متفرقه، چاپ اول، دائرةالمعارف النظامیه الکائنة، حیدرآباد دکن، 1344 ق.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، موسیقی الکبیر، تحقیق و شرح غطاس عبدالملک خشبه، مراجعه و تصدیر محمود احمدالحضنی، دارالکاتب العربی للطباعه، قاهره، 1967م.

فارابی، ابی‌نصر محمدبن محمدبن طرخان، المنطقیات، تحقیق و مقدمه از محمدتقی دانش پژوه، چاپ اول، جلد سوم، مکتبة آیة الله المرعشی، قم،  1408ق.

فرامرز قراملکی، احد، روش‌شناسی مطالعات دینی، چاپ سوم، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، 1387.

فرامرز قراملکی، احد، شرح مبسوط منطق اشارات، چاپ اول، نشر مجنون، قم، 1395.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الاسفار الاربعه، چاپ سوم، نشر دار احیاء التراث، بیروت، 1981م.

وفائیان، محمد حسین، «واکاوی مفهومی – وجودی استکمال نفس در مراتب کمال»، نشریه حکمت اسراء، پیاپی تابستان24، شماره دوم، سال هفتم،  1394، ص75-53.