تجلی اخلاص عارفانه در آینۀ ‌مراتب سیروسلوک

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 109-127   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.77997.1154

نویسنده

مجید فرحانی زاده^*

دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ اخلاص از منظر مراتب سیروسلوک در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری می‌پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی – تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که اخلاص در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک دچار تحول و تبدل محتوایی شده است؛ چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک (فرق)، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک در اتصاف به اخلاص و پرهیز از آفات آن کوشش داشته، با وصف مخلِص شناخته می‌شود. در مرتبۀ دوم (فنا)، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد؛ لذا، اخلاص در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، اتصافش به اخلاص‌ ترک می‌شود و با وصف مخلَص شناخته می‌شود. در مرتبۀ سوم (بقا)، عارف مظهر اسماء و صفات الهی می‌گردد؛ ازاین‌رو، اخلاص در عارف پس از سلب، مجدداً به‌شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته، نمود می‌یابد. همچنین، وصف مخلِص در این مرتبه هم بر عارف و هم بر حق جایز می‎شود. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود این‌ه سخنان بیشتر عارفان از اخلاص با ویژگی‌های مرتبۀ فرق، مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از اخلاص علاوه ‌‌بر مرتبۀ فرق، با خصوصیات مرتبۀ فنا و بقا هم‌پوشانی دارد.

کلیدواژه‌ها

اخلاص؛ مراتب سیروسلوک؛ مرتبۀ فرق؛ مرتبۀ فنا؛ مرتبۀ بقا

مراجع

قرآن حکیم، ترجمه: محمد خواجوی، چ1، مولی، تهران، 1388.

ابن‌عربى، محیى‌الدین، الفتوحات المکیة، ج4‏، چ1، دار الصادر، بیروت، بی‌تا.

ابن‌عربى، محیى‌الدین، فتوحات مکیه، (17جلدی)، ج7، ترجمه: محمد خواجوی، چ2، مولی، تهران، 1384.

انصارى‏، خواجه عبداللّه، مناجات‌نامه، تصحیح: محمد حماصیان‏، چ1، خدمات فرهنگى کرمان‏، کرمان، 1382.

بانوى اصفهانى، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن‏، چ2، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361.

بقلى شیرازى‏، روزبهان، مشرب الارواح‏، تصحیح: عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى، چ1‏‏، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1426ق.

تهانوى، محمد‌على، موسوعه کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم، ج1، چ1، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، 1996م.

جامی، نورالدین عبدالرحمان، هفت اورنگ، تصحیح: مرتضی مدرس‌گیلانی، چ9، مهتاب، تهران، 1389.

جامی، نورالدین عبدالرحمان، کلیات دیوان، تصحیح: اعلاخان افصح‌ زاد، چ1، دفتر مطالعات ایرانی، میراث مکتوب، تهران، 1388.

جرجانى، سیدشریف، التعریفات، چ4، ناصرخسرو، تهران، 1370.

حرانى، ابن‌شعبه، تحف العقول، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، چ2، جامعۀ مدرسین، قم ، 1404ق. ‏

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج1، چ2، دانشگاه تهران و روزنه، تهران، 1377.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن‏، ج1، تصحیح و ترجمه: غلامرضا خسروى حسینى، چ2، مرتضوی، تهران‏، 1374‏.

سراج طوسى‏، ابونصر، اللمع فی التصوف‏، تصحیح: رینولد نیکلسون‏، مطبعة بریل‏، لیدن، 1914م‏.

سنایى، ابوالمجد مجدود، دیوان سنایی، به‌اهتمام: محمدتقی مدرس‌رضوى، چ7، سنایی، تهران، 1388.

سهروردى‏، شهاب‌الدین ابوحفص، عوارف المعارف‏، تصحیح: احمد عبدالرحیم السایح [و] توفیق على وهبة، چ1، مکتبة الثقافةالدینیة، قاهره، 1427ق‏.

شهیدثانى، زین‌الدین، منیة المرید، تصحیح: مختارى‏، چ1، مکتب الإعلام‌الإسلامی‏، قم‏، 1409ق.

طباطبایى، سیدمحمدحسین‏، المیزان فى تفسیرالقرآن‏، (20جلدی)، ج3 و 17، چ5، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، قم، 1417ق.

عطار نیشابورى، فریدالدین، تذکرة الأولیاء، تصحیح: رینولد نیکلسون‏، چ1، مطبعۀ لیدن‏، لیدن 1905م.

عطار نیشابورى، فریدالدین، مصیبت‌نامه، تصحیح: محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ3، سخن، تهران، ‏1386. ‌

غزالى‏، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، ج10، حافظ عراقى‏‏، چ1‏، دار الکتاب العربى، بیروت، بی‌تا.

غزالى‏، ابوحامد محمد، کیمیاى سعادت‏، ج2، تصحیح: رضا خدیو جم‏‏، چ11‏، علمى و فرهنگى، تهران، 1383.

غزالى‏، ابوحامد محمد، مجموعة رسائل الإمام الغزالى(روضۀ الطالبین و عمدۀ السالکین)‏، چ1‏، دار الفکر، بیروت، 1416ق.

فراهیدى، خلیل بن أحمد، کتاب العین‏، چ2، هجرت، قم، 1409ق.

قشیرى، ابوالقاسم، رسالة ‌القشیریه، تصحیح: عبدالحلیم محمود و محمود بن شریف‏، چ1، بیدار‏، تهران، 1374.

قلانسى نسفى‏، عبداللّه، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق‏، تصحیح: عارف نوشاهى‏، چ1، میراث مکتوب‏، تهران، 1385.

کاشانى‏، عزالدین محمود، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، تصحیح: جلال‌الدین همایی، چ9، هما، تهران، 1388.

کلابادى‏، ابوبکر، التعرّف لمذهب التصوّف‏، چ1، مطبعة السعادة، قاهره، 1933م.

‏گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، چ2‏، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1408ق.‏

مازندرانى، محمدصالح، شرح الکافی- الأصول و الروضة، (12 جلدی)، ج8، تصحیح: شعرانى، چ1، المکتبة الإسلامیة، تهران، 1382ق.

محمدبن منوّر، اسرار التوحید، (2جلدی)، ج1، تصحیح: محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ5، آگاه، تهران، 1381.

مکى‏، ابوطالب، قوت القلوب فى معاملة المحبوب‏، (2جلدی)، ج2، تصحیح: باسل عیون‌السود‏، چ1، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417ق.

مولوی، جلال‌الدین محمد، دیوان کبیر شمس‏، تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر، چ1‏، طلایه‏، تهران، 1384.

مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوى معنوى‏، تصحیح: توفیق سبحانى‏، چ1‏، وزارت ارشاد اسلامى، تهران، 1373‏.

میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، ج1، تصحیح: علی‌اصغر حکمت، چ5، امیرکبیر، تهران، 1371.