بررسی جلوه‌های شیعی در عصر عباسی اول « بررسی موردی اشعار حسین بن ضحاک »

تاریخ و فرهنگ

مقاله 6، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 143-157   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.76335.1121

نویسندگان

محسن محمدی¹؛ محمد ابراهیم خلیفه شوشتری^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

²استاد زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران

چکیده

چکیده

اندیشه دینی و شیعی، جایگاه ویژه‌ای در میان شاعران مسلمان در عصور مختلف داشته است، ادبای عصر عباسی نیز به تاسی از عقاید دینی و مذهبی خود به این رویکرد شعری روی آوردند. حسین بن ضحاک، از شاعران ایرانی‌تبار، اهل خراسان و عربی‌سرای عصر عباسی اول بود که تاثیر‌پذیری از قرآن کریم و ابراز عقاید دینی و مذهبی و از جمله مضمون عاشورا و اهل بیت عصمت و طهارت ( ع )، در کنار مضامین مرتبط با باده نوشی و غزل مذکر، محتوای غالب اشعار او را تشکیل داده است. شاعر با تاثیرپذیری از واقعه عظیم کربلا و عاشورا، در عصر خفقان عباسی به ابراز حزن و اندوه، مبارزه طلبی، اظهار ارادت، و محبت و بیان عزت و شرف اهل بیت رسول الله ( ص ) پرداخت و در واقع بدین شیوه توانست به اثبات جایگاه امام حسین و اهل بیت ( ع ) اشاره نماید. در این پژوهش به روش تحلیل محتوا، به اندیشه‌های مذهبی و محبت و ارادت شاعر، که با عواطفی صادقانه و احساسی سرشار و زبانی ساده و صریح که گاه با توریه و کنایه همراه بوده، پرداخته می‌شود، پویایی و رسایی این مضامین چنان است که مخاطب، حقیقت‌های موجود در زندگی اهل بیت‌( ع ) را در واقعه عاشورا، به واقع در می‌یابد و احساسات خود را با آن واقعه عظیم پیوند می‌زند.

کلیدواژه‌ها

عصر عباسی؛ شعر؛ شیعه؛ اهل بیت ( ع )؛ حسین بن ضحاک

مراجع

احمدی، بابک. ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز، 1370.

الاصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین. الاغانی. به­تحقیق احسان عباس، ابراهیم السعّافین، بکر عباس. بیروت: دارصادر، 1992.

الاصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین. مقاتل الطالبین. به­شرح و تحقیق احمد صقر. بیروت: المکتبة الحیدریة، 1429.

اعلمی الحائری، محمد حسین. دائرة المعارف الشیعیة العامة. بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1983م.

الامین، احمد. ضحی الاسلام. قاهره: مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، 1382.

الامین، محسن. اعیان الشیعة. حقّقه و اخرجَه حسن الامین. بیروت: دارالتعارف، 1952م.

آذرنوش، آذرتاش. «حسین بن ضحاک». در دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1393.

آیینه وند، صادق. ادبیات سیاسی تشیع (از نیمۀ اول قرن اول هجری تا پایان قرن سوم هجری). تهران: نشر علم، 1386.

خرمشاهی، بهاء الدین و دیگران. دایرة المعارف تشیع. قم: نشر شهید سعید محبی، 1376.

الذهبی، شمس­الدین محمد. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. به­تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی، 1413ق.

سماوی، محمد. الطلیعة من شعراء الشیعة. به­تحقیق کامل سلمان الجبوری. بیروت: دارالمورخ العربی، 1422ق.

شبّر، جواد. ادب الطفّ او شعراء الحسین (ع). بیروت: دارالمرتضی، 1409ق.

شوقی ضیف. تاریخ الادب العربی( العصر العباسی الاول ). قم: ذوی القربی، 1427ق.

شوقی، ریاض احمد. الحسین بن الضحاک حیاته و شعره. القاهرة: المجلس الاعلی لرعایة الفنون و الآداب، 1967م.

شهرستانی، ابوالفتح. الملل و النّحل. به­تحقیق محمد سیّد کیلانی. بیروت: دارالمعرفة، 1984م.

ضحاک، الحسین. دیوان. به­تحقیق جلیل العطیة. بغداد: منشورات الجمل، 2005م.

طه حسین. حدیث الأربعاء. القاهرة : دارالمعارف، 1960م.

قونیوی، محمد بن اسحاق صدرالدین. النفحات الالهیة. تهران: چاپ محمد خواجوی، ۱۳۷۵ش.

کافی، غلامرضا. شرح منظومه ظهر. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، 1386.

لیثی، سمیره مختار. جهاد شیعه در دورۀ اول عباسی. ترجمۀ محمد حاجی تقی. تهران: نشر شیعه شناسی، 1384.

مغنیه، محمد جواد. شیعه و زمامداران خود سر.  ترجمۀ مصطفی زمانی. قم: نشر حوزۀ علمیه، 1343ق.