سیر تحول نقوش سردر بناهای شهر اصفهان از دوره صفوی تا پهلوی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 7، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 159-190   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.78465.1163

نویسندگان

بهاره جهانمرد^{* 1}؛ مهدی محمدزاده²

¹دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

²استاد دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه آتاتورک ارزروم و دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز ایران.

چکیده

نقوش سردر بناهای تاریخی اصفهان در حکم دیدن معنایی فراتر از زیبایی ظاهری و تمثیلی از فضایی بهشت‌گونه در نمای بناها است که با اساطیر، نمادها، باورها و عقاید مردم روزگارشان درآمیخته­اند و از اجزای لاینفک تزیینات معماری هستند. هدف این پژوهش آن است تا بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی -تحلیلی، سیر تحول نقوش بناهای اصفهان را نشان دهد که در طی چند سده با رویارویی سنت­های صفوی در کنار مدرنیته پهلوی به شکلی هماهنگ موجب گسترش و غنی­تر شدن نقش‌مایه‌ها شده است. این مقاله رهیافتی جهت مطالعه نقوش سردر بناهای مذهبی و غیرمذهبی شهر اصفهان و سیر تحول آن از دورۀ صفوی تا پهلوی  و  در پی پاسخ به این سؤالات اساسی است که کدام نقش‌ما‌یه‌ها در سردر بناها بیش‌تر به‌کاررفته و از دورۀ صفوی تا پهلوی، چه تغییر و تحولی یافته‌اند و هرکدام چه مفاهیمی دارند؟ یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که نقوش گیاهی و هندسی بیش‌ترین نگاره­ها بر تن سردر بناهای اصفهان (200 مورد مطالعاتی) هستند و از اواخر دورۀ  قاجار و پهلوی نقوش جانوری و انسانی نیز به میزان چشمگیری نمای بناها را زینت بخشیده‌اند. سردر بناهای اصفهان، برگرفته از مکتب اصفهان، تصویری زمینی از عالم مثال و تعادل با عالم زمینی پدید می­آورد و به پیروی از جهان‌بینی حاکم، به وحدت بیان دست می­یابد و مدخلی از بهشت گمشده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

سردر ورودی؛ نقش‌مایه؛ گرافیک محیطی؛ مکتب هنر و معماری اصفهان

مراجع

اردلان، نادر و لاله بختیار. حس وحدت. ترجمۀ حمید شاهرخ. تهران: نشر خاک، 1379.

آژند، یعقوب. مکتب نگارگری اصفهان. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، 1385.

اسلام‌ دوست، مریم. «تأثیر گرافیک محیطی متروی تهران بر فرهنگ و هویت». هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، ش. 1(بهار 1395): 37-51.

استیرلن، هانری. اصفهان، تصویر بهشت. ترجمۀ جمشید ارجمند. بی­جا: نشر پژوهش فرزان، 1377.

افشار مهاجر، کامران. گرافیک تبلیغات چاپی در رسانه­ها. تهران: انتشارات سمت، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم‌انسانی، 1388.

اهری، زهرا. مکتب اصفهان در شهرسازی (دستور زبان طراحی شالودۀ شهری). تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵.

بلانت، ویلفرد. اصفهان مروارید ایران. ترجمۀ محمدعلی موسوی فریدنی. نشر­خاک، ۱۳۸۴.

پوپ، آرتور. معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. تهران: نشر اختران، ۱۳۸۲.

بلیک، استفان پی. نصف جهان: معماری اجتماعی اصفهان صفوی. ترجمۀ محمد احمدی‌ نژاد. نشر خاک، ۱۳۸۸.

پیرنیا، محمدکریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، 1381.

تناولی، پرویز. طلسم: گرافیک سنتی ایران. تهران: نشر بن‌گاه، ۱۳۸۷.

تحویلدار اصفهان، میرزا حسین‌خان پسر محمد ابراهیم خان. جغرافیای اصفهان. به­کوشش الهه تیرا. تهران: نشر اختران، 1388.

جناب، میر سید علی. الاصفهان. به­کوشش محمد ریاضی. تهران: سازمان میراث‌ فرهنگی کشور، ۱۳۷۶.

جوانی، اصغر. بنیان­های مکتب نقاشی اصفهان. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵.

حق نظریان، آرمن. کلیساهای ارامنه جلفای نو اصفهان. ترجمۀ نارسیس سهرابی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، 1385.

حلیمی، محمدحسین. زیباشناسی خط در مسجد جامع اصفهان. تهران: مؤسسه انتشارات قدیانی، ۱۳۹۰.

دادمهر، منصور. سقاخانه­ها و سنگاب­های اصفهان. اصفهان: انتشارات گل­ها، 1378.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. درآمدی بر اسطوره­ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: نشر دانشگاه الزهرا، 1385.

دهقان‌نژاد، فاطمه. بافت قدیم نصف جهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1386.

رضاییان، فرزین. شکوه سپاهان. تهران: انتشارات دایره سبز، ۱۳۸۹.

رفاعی، انور. تاریخ هنر در سرزمین های اسلامی. ترجمۀ عبدالرحیم قنوات. مشهد: جهاد دانشگاهی، 1386.

سجادی نایینی، سید مهدی. راهنمای جدید شهر اصفهان. اصفهان: سازمان ایرانگردی و جهانگردی اصفهان، 1380.

سلطان‌زاده، حسین. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، ۱۳۸۴.

شایسته، محمودرضا و منصور قاسمی. اصفهان بهشتی کوچک، اما زمینی. اصفهان: انتشارات نقش خورشید، ۱۳۸۳.

عمرانی، مرتضی. در جست‌وجوی هویت شهری اصفهان. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۸۴.

فلاح فر، سعید. فرهنگ واژه­های معماری سنتی ایران. تهران: نشر کاوش پرداز، ۱۳۸۸.

مجموعه مقالات همایش اصفهان در پهنه تاریخ ایران و جهان اسلام. به­اهتمام علی‌اکبر کجباف. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان، 1385.

کوپر، جین. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: نشر فرشاد، 1379.

ماهرالنقش، محمود. کاشی و کاربرد آن. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌ انسانی دانشگاه­ها (سمت)، ۱۳۸۱.

مکی‌نژاد، مهدی. تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزیینات معماری. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۷.

ملازاده، کاظم. بناهای عام‌المنفعه (آب‌انبار، بازار، پل و سد، حمام). تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، 1379.

موسوی فریدنی، محمدعلی. اصفهان از نگاهی دیگر. اصفهان: انتشارات نقش خورشید، 1378.

نصراصفهانی، غلامرضا. باغ نگاه (نقوش خیابان طالقانی اصفهان). اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1385.

نصر‌اللهی، غلامرضا و محمدعلی صرامی. از نقش ‌و نگار در و دیوار شکسته. اصفهان: نشر سازمان شهرداری اصفهان، 1385.

نورخواه، ندا و عبدالرضا چارئی. «بررسی نورآرایی در گرافیک محیطی شهری (با نگاهی به ایران)». فصلنامۀ نگره، ش. 10(بهار 1388): 92-107.

نیلفروشان، محمدرضا. ورودی­های قدیمی اصفهان. اصفهان: ادب امروز، 1386.

هنرفر، لطف‌الله. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. تهران: چاپخانه زیبا، 1350.

هولود، رناتا. اصفهان در مطالعات ایرانی. ترجمۀ محمدتقی فرامرزی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، ج1، 1385؛ ج2، 1386.