بررسی تطبیقی تصویر راویان زن در داستان‌های سه تفسیر شیعی روض‌الجنان، جلاءالاذهان و منهج الصادقین

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 219، اسفند 1401، صفحه 33-56   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.80513.1394

نویسندگان

کوثر احسن مقدم¹؛ عبدالله رادمرد^{* 2}؛ مریم صالحی نیا³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی شریعتی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد. ایران

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

روایت کنش‌ها، رویدادها و جنگ‌های صدر اسلام، در شکل‌گیری گفتمان شریعت و انتقال آن به نسل‌های بعدی نقش مهمی را ایفا می‌کند. در این میان روایتگری زنان، به‌مثابه کنشی اجتماعی، امری اثرگذار و مهم است. روایتگران زن، راوی اصلی یا دوم یا هم‌ارز بخشی از روایات داستانی‌تفسیری هستند و موضوعات متنوعی را در این داستان‌ها روایت کرده‌اند. این مقاله، به بررسی تطبیقی چهرۀ زن راوی در سه تفسیر روض‌الجنان، جلاءالاذهان و منهج‌الصادقین می‌پردازد و وجوه اشتراک و افتراق این نقش را در سه تفسیر دنبال می‌کند. در این مقاله با استفاده از فن تحلیل محتوا؛ نوع روایتگری زن، موضوع داستان‌ها و مشارکت روایتگران را در داستان‌های این سه تفسیر استخراج کرده و از این رهگذر، تصویر زن راوی را در این متون ترسیم کرده‌ایم. پیکرۀ متنی این مقاله، روایت‌هایی است که در سه‌ تفسیر یادشده، زنان، راوی آن‌ها بوده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد در این سه تفسیر، زنان شاخصی نظیر عایشه، ام‌سلمه و اسماءبنت‌عمیس به روایت‌گری پرداخته‌اند و در گذر زمان، مفسران با حذف، تغییر یا افزایش روایتگران یا روایت‌ها، چهرۀ زن راوی را تغییر داده‌اند. همچنین در این روایت‌ها اعتمادپذیری راوی زن، با شگردهایی نظیر ایجاد سطوح چندگانۀ راویان، استفاده از راوی درون‌داستانی و نزدیکی زمانی و مکانی راوی با روایت، افزایش یافته است.

کلیدواژه‌ها

زن؛ روایت؛ تفسیر قرآن؛ تفسیر شیعی؛ راوی

مراجع

القرآن الکریم، مصحف المدینه المنوره، به‌ خط عثمان طه.

ابن‌أثیر، علی‌بن‌محمد. (1409ق). اسدالغابه فى معرفه الصحابه. بیروت: دارالفکر.

ابن‌سعد، أبوعبداللّٰه. (1410ق). طبقات الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیۀ.

ابوت، اچ.پورتر. (1397). سواد روایت. تهران: اطراف.

بارت، رولان. (1387). درآمدی بر تحلیل ساختاری روایت‌ها. با ترجمهٔ محمد راغب. چاپ اول. تهران: فرهنگ صبا.

بامشکی، سمیرا. (1393). روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

بشیر، حسن. (1395). کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

جرجانی، حسین‌بن‌حسن. (1378ق). جلاءالاذهان و جلاءالاحزان (تفسیر گازر). تهران: دانشگاه تهران.

حسون، محمد. (1338ق). اعلام‌النساءالمؤمنات. تهران: دارالأسوه للطباعه والنّشر.

حسینی، مریم. (1384). «روایت‌های زنانه در داستان‌نویسی زنانه»، کتاب ماه (ادبیات و فلسفه)، شماره 93، صص 94-101.

خوشقدم و دیگران. (1396). «نشانه‌های سبک زنانه در ادبیات داستانی معاصر». ادبیات پارسی معاصر، سال هفتم، ش 3، صص 93-124.

رازی، ابوالفتوح. (1408ق). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن. به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. مشهد: آستان قدس رضوی.

صادقی‌اردستانی، احمد. (1388). زنان دانشمند و راوی حدیث. چاپ چهارم. قم: بوستان کتاب.

کاشانی، ملافتح‌اللّٰه. (1340-1341ش). منهج‌الصادقین فی الزام‌المخالفین. تهران: اسلامیه.

کراچی، روح‌انگیز. (1394). «چگونگی تأثیر جنسیت بر ادبیات». زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال دوم، ش 2، صص 223-241.

مک‌کوییلان، مارتین. (1388). گزیده مقالات روایت. با ترجمه فتاح محمدی. تهران: مینوی خرد.

مهریزی، مهدی. (1387). سهم زنان در نشر حدیث. قم: دارالحدیث.