خیّام از نیشابور تا روم (جایگاه خیام در ادبیات دیوانی ترک و ترجمه‌های ترکی رباعیات)

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 219، اسفند 1401، صفحه 77-100   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.78506.1349

نویسنده

فریبا شکوهی^*

استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

شهرت حکیم عمر خیام نیشابوری (440- 517ق) در منابع کهن بیشتر در مقام فیلسوف، حکیم، طبیب، عالم جبر و هندسه، ریاضی‌دان و منجمی پُرآوازه مطرح بود. اگرچه در برخی منابع سدۀ ششم تا هشتم هجری رباعیاتی از خیام به عربی و فارسی نقل شده، اما آوازۀ او در مقام شاعری رباعی‌گوی از اوایل سدۀ 19م/ 13ق با ترجمۀ فیتزجرالد انگلیسی آغاز می‌شود و به دنبال آن موجی از ستایش و استقبال از شعر و اندیشۀ خیام در ایران و جهان غرب به راه می‌افتد. سرزمین آناطولی (ترکیۀ امروزی) نیز از این موج بی‌نصیب نمی‌ماند. بیشتر شاعران ترک‌زبانی که از دورۀ سلجوقی و به­ویژه عثمانی شیفتۀ زبان و ادب فارسی بودند و نیز شماری از ادیبان و شاعران نوگرای عصر جمهوری، متأثر از رباعیات و اندیشۀ خیام، افزون بر ستایش او، به شیوۀ خیام رباعی سرودند و یا رباعیات او را ترجمه کردند و بر آن شرح نوشتند. در این جستار حضور خیام و تأثیر رباعیات او در حوزۀ آناطولی در سه بخش بررسی می‌شود: خیام و شاعران عثمانی؛ ترجمۀ رباعیات خیام به زبان ترکی از آغاز تا کنون با تکیه بر ترجمۀ حسین دانش و رضا توفیق؛ خیام از نگاه برخی منتقدان ترک.

کلیدواژه‌ها

خیام؛ رباعی؛ ترجمه؛ آناطولی؛ شاعران عثمانی

مراجع

جعفری جزی، مسعود. (1400). خیام نیشابوری، زندگی، افکار و رباعیات. ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی. تصحیح و تدوین مسعود جعفری جزی. تهران: انتشارات نیلوفر. مقدمه.

دانش، حسین؛ توفیق، رضا. (1400). خیام نیشابوری، زندگی، افکار و رباعیات، ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی. تصحیح و تدوین مسعود جعفری جزی. تهران: انتشارات نیلوفر.

رئیس­نیا، رحیم. (1382). ایران و عثمانی در آستانۀ قرن بیستم. تبریز: انتشارات ستوده.

ریاحی، محمد امین. (1369). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: انتشارات پاژنگ.

مفتاح، الهامه و وهاب ولی. (1374). نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

میرافضلی، سیدعلی. (1400). رباعیات خیام و خیامانه­های پارسی. تهران: انتشارات سخن.

Akın, Hüsrev. (2010). ‘’II. Meşrutiyet Döneminde Kısa Ömürlü Bir Dergi: Hiyâbân’’. Turkish Studies. Vol. 5/1.

Andi, M. F. (2000). ‘’Müstecâbizâde İsmet’in Müntehab Rubâiyyât-I Hayyâm Tercümeleri Adlı Eseri’’. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyati Dergisi. 29, 1- 12.

Andi, M. Fatih. (1999). “Türkçe’de Rubâiyyât-i Hayyâm Tercümeleri”. İlmî Araştırmalar. 7, İstanbul. s. 9-29.

Avcı, İsmail. (2016). ‘’Mehmed Bahâeddin’in Hayyam’dan Serbest Tarzda Yaptığı Manzum Rubai Çevirileri’’. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi. vol. 17, 38.

Aydin, Şadi. (2015).’’Ziya Paşa’nın Harâbatında Şiirri ve Farsça Söyleyen Şairler’’. Nusha. C.15. 41: 159- 170.

Azmi-zâde Hâleti. (2003). Dîvân. Haz. Bayram Ali Kaya. (2003). Harvard Üniversitesi. Cambridge.

Çalka, Mehmet Sait. (2015). “Divan Şairlerinin Gözüyle Fars Şairi Ömer Hayyâm”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi. 2/4, 30-40.

Çalka, Mehmet Sait. (2017). ‘’Bir Şairnâme Örneği Olarak Süheylî’nin Gülşen-i Şuarâ Adlı Kasidesi ve Bu Kasidede Yer Alan Türk, Arap ve Fars Şairleri’’. SUTAD. (42): 273-30.

Cevdet, Abdullah. (2000). “Rubâiyât-ı Hayyam ve Türkçeye Tercümeleri”. Ömer Hayyam Rubailer. haz. Mehmet Kanar. İstanbul: Deniz Kitabevi, 1-182.

Çiftci, H. (2004). ‘’Hayyamin Türkçe’ye çevrilmiş Rubaileri Içinde Başka Şairlere Ait Rubailer (Yahya Kemal ile Sabahattin Eyuboglu Cevirleri)’’. Name-I Aşina. 6 (17- 18), 43- 64.

Coşkun, Menderes. (2013). ’’Oryantalizmin 19. Asırda İslam Tarihine Kazandırdığı Bir Şahsiyet: Ömer Hayyâm’’. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28, 1- 16.

Eşref Paşa. (2006). Dîvân. Haz., Gülçin Tanrıbuyurdu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli Üniversitesi, SBE. Kocaeli.

Fehîm-i Kadîm. (1991). Haz. Tahir Üzgör. Ankara: AKM Yayınları.

Gibb, E. J. W. (1998). Osmanlı Şiiri Tarihi (trc. Ali Çavuşoğlu). Ankara. I-II, 73.

Hâzık Mehmed Efendi. (1992). Haz. Hüseyin Güfta. Yayımlanmamış Tezi. Atatürk Üniversitesi. SBE. Erzrum.

Köprülü, M. Fuad. (1924). Bugünkü Edebiyat. İstanbul.

Mahmûd Celâleddin Paşa. (2003). Divan. Haz. Ceylan, Ömür. Ankara: Açağ Yayınları.

Meriç, Cemil. (1999). Bu Ülke, İletişim. İstanbul.

Mermer, Ahmet. (2003). ‘’Hayyam ve Rubâilerinin Türk Edebiyatina Yansımları’’. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 26, 235- 242.

Mezâkî. (1991). Divan. Haz. Ahmet Mermer. AKM Yayınları, Ankara.

Nahifi Süleyman Efendi. (1992). Divan. Haz. İrfan Aypay. (1992). Konya.

Nef’i, Ömer, Divan. (1993). Haz. Metin Akkuş Ankara: Akçağ Yayinları.

Neyli, Mirza-zâde Ahmed. (2004). Haz. Atabey Kılıç. Kitabevi Yayınları. İstanbul.

Neylî. (1991). Dîvân. Haz. Adnan Uzun. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi. SBE. Edirne.

Nursi, Sai’d. (2006). Sözler, Söz, İstanbul.

Sa’id Giray. (2012). Divân. Haz. Saadet Karaköse. kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.

Şanizâde Atâullah. (2005). Divan. Haz. Adviye Çipiloğlu. Yayımlanmamış Tezi. Boğaziçi Üniversitesi. SBE. İstanbul.

Süheyli, Ahmed Bin Hamdem. (2007). Divân. Haz. M. Esat Harmancı. (2007). Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlügü. İznik.

Sünbül-zâde Vehbî. (2012). ). Dîvân, haz. Ahmet Yenikale. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (e-kitap). Kahramanmaraş.

Vahyî, Seyyid. (1917). Haz. Murat Mehmed Sukan. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Vahyî, Seyyid. (2004). Haz. Hakan Taş. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (e-kitap). İstanbul.

Yekbaş, Hakan. (2009). “Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri”. Turkish Studies. Vol. 4/2. s. 1151-1152.

Yenişehirli Avnî Bey. (1998). Dîvân. Haz. Lokman Turan. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi. SBE. Erzurum.