موضوعات علم بر مبنای سه سیر فلسفی ملاصدرا

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 35-55   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.80735.1204

نویسنده

علی بابایی^*

گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

هدف از این مقاله نشان دادن تغییرات موضوعات مرتبط با علم بر مبنای سه سیر فلسفی صدرایی است که می‌توان با عناوین نگاه ماهوی، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی از آن یاد کرد. پرسش اصلی این است که متناسب با سه سیر یادشده چه تحولاتی در موضوعات مرتبط با علم اتفاق افتاده است؟ ما در این مقاله تحول چند موضوع مهم را در سه مرتبۀ سیر فلسفی بررسی کرده‌ایم؛ که شامل چهار موضوع مهم «حقیقت تجرید، نحوۀ قیام صور به نفس، اتحاد یا عدم اتحاد عاقل و معقول و علم وجودات مادی» است؛ حاصل تحقیق این است که دربارۀ مسائل یادشده بر مبنای سه سیر، تحولات مهمی رقم خورده است؛ برای نمونه، تقشیر در مرتبۀ اول به‌نحو «از دست دادن زواید و عوارض مادی» است تا ادراک تحقق یابد؛ حال‌آنکه به‌اقتضای سیر دوم تجرید یا تقشیر به‌نحو «سیر نفس در مراتب» جلوه می‌کند و در سیر سوم یا قابل طرح نیست یا به‌نحو سیر در مظاهر نمود دارد. نحوۀ قیام صور به نفس در سیر اول قیام حلولی، در سیر دوم به‌نحو قیام صدوری و در سیر سوم به‌نحو قیام ظهوری است. در موضوع اتحاد عاقل و معقول به‌اقتضای سیر اول اتحادی صورت نمی‌گیرد؛ به‌اقتضای سیر دوم اتحاد عالم و معلوم اثبات می‌شود و به‌اقتضای سیر سوم اتحاد به وحدت ارتقاء می‌یابد. در باب علم وجودات مادی، در سیر اول وجودات مادی نه علم به خود دارند نه علم به دیگری و نه مورد علم واقع می‌شوند؛ درحالی‌که به‌اقتضای سیرهای دوم و سوم و به پشتیبانی اصولی چون تساوق علم و وجود، حمل حقیقت و رقیقت، بازگشت تقسیمات وجود به مراتب وجود و قاعدۀ بسیط‌الحقیقة هم علم به خود و دیگری دارند و هم مورد علم واقع می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

سه سیر؛ علم؛ اصالت ماهیت؛ اصالت وجود وحدت تشکیکی؛ اصالت وجود وحدت شخصی؛ ملاصدرا

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الإشارات و التنبیهات. قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب، 1381.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الإلهیات من کتاب الشفاء. تحقیق: علامه حسن‌زاده آملی. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء فی المنطق (کتاب المقولات). تحقیق: ابراهیم مدکور و همکاران، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی‌نجفی، 1404ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المبدأ و المعاد. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل، 1363.

آشتیانی، جلال‌الدین. شرح بر زاد المسافر. قم: بوستان کتاب، 1381.

آشتیانی، جلال‌الدین. هستی از نظر فلسفه و عرفان. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1376.

بابایی، علی. «حق‌تعالی تنها جوهر هستی سیر تحول جوهر و عرض بر مبنای سه مرتبۀ سیر فلسفی ملاصدرا». اندیشۀ دینی، ش. 75 (1399): 1-20.

بابایی، علی و سیدمختار موسوی. «سه مرتبۀ حرکت بر مبنای سه سیر فلسفی ملاصدرا: حرکت طبیعی، حرکت جوهری، تجدد امثال». پژوهش‌های فلسفی، ش. 38 (1401) : 119-153.

بابایی، علی و سیدمختار موسوی. «مسئلۀ «زمان» در سه مرتبۀ سیر فلسفی صدرالمتألهین». معرفت فلسفی، پیاپی 73، ش. 1، (1400): 49-64.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج 1، 1382.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج 17، 1395.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج 19، 1394.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج 19، 1396.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج 4، 1382.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: نشر اسراء، ج18، 1396.

حسن‌زاده آملی، حسن. شرح فارسی الأسفار الأربعة. قم: بوستان کتاب، 1387.

رفیعی قزوینی، ابوالحسن. مجموعه رسائل و مقالات فلسفی علامه رفیعی قزوینی. تهران: الزهرا (س)، 1367.

زنوزی، عبدالله بن بیرمقلی بابا خان. لمعات الهیه. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1381.

زنوزی، عبدالله بن بیرمقلی بابا خان. انوار جلیه در کشف اسرار حقیقت علویه. تهران: امیرکبیر، 1371.

طوسی، خواجه نصیرالدین. الشفاء فی المنطق (کتاب المقولات). قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی‌نجفی (ره)، 1404.

طوسی، خواجه نصیرالدین. شرح الإشارات و التنبیهات. قم: بوستان کتاب، 1386.

عبودیت، عبدالرسول. درآمدی بر نظام حکمت صدرایی. تهران: سمت، ج 2، 1386.

قاسمیان، رضا. «بررسی تطبیقی قیام صورت‌های ادراکی به قوۀ مدرکه در نظر ابن‌سینا و ملاصدرا». آیین حکمت، ش. 27، (بهار 1395): 109-136.

 مصباح، محمدتقی. آموزش فلسفه. تهران: معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، 1366.

مطهری، مرتضی. شرح منظومه مختصر (مجموعه آثار استاد شهید مطهری)، تهران: صدرا، ج8، 1376.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. اتحاد العاقل و المعقول (مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین). تهران: حکمت، 1375.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. قم: مکتبة المصطفوی، 1368.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. ترجمۀ مبدأ و معاد. محقق: محمد ذبیحی. قم: دانشگاه قم، انتشارات اشراق. 1380.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. رسالة فی القضاء و القدر (الرسائل). قم: مکتبة المصطفوی، بی‌تا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح أصول الکافی. وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. عرشیه. اصفهان: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 1341.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، 1363.

ملک‌شاهی، حسن. ترجمۀ اشارات و تنبیهات. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، انتشارات سروش، 1392.