واکاوی سندی و متنی روایت«آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّةَ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ سلیمان...»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، مرداد 1403، صفحه 35-57   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.78203.1359

نویسندگان

زهرا اصغری^{* 1}؛ حسن نقی زاده²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی،دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بخشی از میراث حدیثی ما به زندگی، شخصیت و سیرهٔ انبیای الهی مربوط می‌شود. ازجملهٔ این روایات، حدیث «آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّةَ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ سُلَیْمَانُ‌بْنُ‌دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ فِی اَلدُّنْیَا» است. بنابر ظاهر این روایت، حضرت سلیمان(ع) به‌سبب موهبتی که در دنیا به وی عطا شده بود، از میان پیامبران الهی آخرین فردی است که وارد بهشت می‌شود.
طی جست‌وجو در منابع حدیثی، تنها دو روایت با این مضمون در کتب روایی شیعه و سه مورد در کتب روایی اهل‌سنت با اختلاف نسخه به چشم خورده است. این روایات نیازمند واکاوی سندی و متنی است. در خصوص مضمون روایت این پرسش مطرح است که باتوجه‌به عظمت، عصمت و برگزیدگی انبیای الهی، چگونه ملک سلیمان که از ویژگی خاص نبوت اوست، زمینه‌ساز تأخیر ورود این پیامبر الهی به بهشت می‌شود؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که این روایات به‌لحاظ سندی فاقد اعتبار و به‌لحاظ دلالت متن با متون قرآنی و حدیثی موجود در این زمینه ناسازگار است.

کلیدواژه‌ها

پیامبران؛ سلیمان(ع)؛ بهشت؛ آخرت

مراجع

قرآن کریم

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن. الذریعة إلى تصانیف الشیعة. قم: اسماعیلیان، 1408ق.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ال‍ق‍رآن ‌‌ال‍ع‍ظی‍م‌ و ال‍س‍ب‍ع ‌‌ال‍م‍ث‍ان‍ی‌. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1416ق.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. به‌کوشش طاهر احمد زاوى و محمودمحمد طناحی. بیروت: المکتبة العلمیة، 1399ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. النوادر مستطرفات السرائر. قم: مدرسۀ امام مهدی(ع)، 1408ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. علل الشرائع. قم: داوری، بی‌تا.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی. زاد المسیر فی علم التفسیر. بیروت: دار الکتاب العربی، 1422ق.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی. لسان المیزان. بی‌جا: دار البشائر الإسلامیة، 2002م.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بی‌جا: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‌همام، محمدبن‌همام. التمحیص. قم: نور السجاد، 1388.

احمدی‌خواه، علی. فقرو غنا از دیدگاه روایات. قم: مسجد مقدس جمکران، 1389.

اسماعیلی یزدی، عباس. ینابیع الحکمة. قم: مسجد مقدس جمکران، 1428ق.

بارانی، ابوالحسن، محمدابراهیم ایزدخواه. «بررسی تفسیری آیۀ 35 ص و پاسخ به شبهۀ ناظر به دعای حضرت سلیمان(ع)». فصلنامۀ علمی مطالعات تفسیری. قم: دانشگاه معارف اسلامی، ش40 (زمستان1398): 59-66.

تویسرکانی، محمدنبی‌بن‌احمد. لئالی الأخبار. قم: العلامة، 1413ق.

جمعی ازنویسندگان. التوازن الاسلامی بین الدنیا و الاخرة. قم: مؤسسة فی طریق الحق، بی‌تا.

حداد، محمودبن‌محمد. تخریج احادیث احیاء علوم الدین. ریاض: دار العاصمة، 1408ق.

خمینی، روح‌الله. تهذیب الاصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. بی‌جا: داوری، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث ‌و تفصیل طبقات الرواة. قم: مرکز نشر آثار الشیعة، 1410ق.

دیلمی، شیرویه‌بن‌شهرداربن‌شیرویه. الفردوس بمأثور الخطاب. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1971م.

زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. ریاض: مکتبة العبیکان، 1418ق.

سمرقندی، نصربن‌محمد. تفسیر السمرقندی. بیروت: دار الفکر، 1416ق.

شبیری زنجانی، محمدجواد. تعلیقات الرجالیة. قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بی‌تا.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الرعایة فی شرح البدایة فی علم‌ الدرایة. قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی. 1408ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، 1420ق.

شوشتری، محمدتقی. الأخبار الدخیلة. تهران: صدوق، بی‌تا.

صدر، سیدحسن. نهایة الدرایة. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی، 1392ق.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد. المعجم الاوسط. قاهره: دار الحرمین، 1415ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة، 1408ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مکارم الأخلاق. قم: الشریف الرضی، 1370ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: احیاء التراث العربی، 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الفهرست. بی‌جا: الفقاهة، 1417ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. تنزیه الانبیاء و الأئمة. بی‌جا: دار الاضواء، 1409ق.

غزالی، محمد بن محمد. احیاء علوم الدین. قاهره: دار الحدیث، 1419ق.

غضنفری، علی. اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد مبحث اخلاقی. تهران: دانشکدۀ علوم قرآنی تهران، 1392.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. مفاتیح الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

قرطبی، محمدبن‌احمد. الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.

کلباسی، ابوالهدی. سماء المقال فی علم الرجال. بی‌جا: مؤسسة ولی العصر للدراسات الاسلامیة سیدمحمد حسینی قزوینی، بی‌تا.

کلینی، محمدبن یعقوب. کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

متقی هندی، علی‌بن‌حسام. کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال. بی‌جا: مؤسسة الرسالة، 1401ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار. بی‌جا: دار الکتب الإسلامیة، 1315ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. بی‌جا: دارالمصطفی لإحیاء التراث، 1430ق.

مشکینی اردبیلی، علی. دروس فی الاخلاق. بی‌جا: الهادی، 1379.

مشکینی اردبیلی، علی. کشکول حکمت. قم: مؤسسۀ علمی‌فرهنگی دار الحدیث، 1392.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

معرفت، محمدهادی. «کاربرد حدیث در تفسیر». مجلۀ تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش17 (1391): 142-145.

مقاتل‌بن‌سلیمان. تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر. پیام قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه‌، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374.

نجاشی، احمدبن‌علی. رجال النجاشی. النشر الإسلامی، بی‌تا.

هندی فتنی، محمدطاهربن‌علی. تذکرة الموضوعات. مصر: ادارة الطباعة المنیریة، 1242ق.

هیثمی، علی‌بن‌ابی‌بکر. مجمع الزوائد. قاهره: مکتبة القدسی، 1414ق.