امکان‌سنجی تأسیس فلسفۀ وحیانی براساس مبانی حکمت متعالیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 73-93   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.81093.1215

نویسندگان

امیر راستین طرقی^{* 1}؛ وحیده فخار نوغانی²

¹فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

پیوند عمیق میان گزاره‌های وحیانی و فلسفی ازسوی فیلسوفان مسلمان پذیرفته شده است؛ اما دربارۀ اتخاذ گزاره‌های وحیانی برگرفته از شهود نبوی به‌عنوان معیاری فلسفی برای سنجش حقیقت دیگر گزاره‌ها و نیز منبعی یقینی برای اخذ گزاره‌ها و به‌کارگیری آن‌ها به‌عنوان مقدمات برهان چندان اتفاق‌نظر نبوده است. با توجه به اهتمام ملاصدرا در به‌کارگیری گزاره‌های وحیانی در نظام حکمت متعالیه، پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ استدلالی به این دغدغۀ مهم توجه کرده است. دستاوردهای این پژوهش نشان خواهد داد که نه‌تنها امکان بهره‌مندی از شهود وحیانی و گزاره‌های متخذ از آن در فرایند فلسفه‌ورزی وجود دارد؛ بلکه براساس برخی از مبانی حکمت صدرایی مانند «اصالت وجود»، «انحصار شناخت حقیقت وجود در راه شهود»، «اصالت علم حضوری در نظام حکمت صدرایی» و «اعتبار معرفتی گزاره‌های وحیانی به‌مثابۀ شهودات خطاناپذیر»، امکان ارائۀ سازوکاری عقلانی برای تأسیس نظامی فلسفی بر پایۀ گزاره‌های وحیانی وجود دارد. تأسیس این نظام فلسفی که می‌توان آن را «فلسفۀ وحیانی» نام نهاد، دستاوردهای شایان توجهی برای سنت تفکر عقلی اسلامی در پی خواهد داشت که از جملۀ آن‌ها می‌توان به تنوع در روش‌های فلسفه‌ورزی، ارائۀ رویکردی جدید در هماهنگی عقل و نقل، گسترش و تنوع در مسائل فلسفی و فراهم کردن بستری مناسب برای تحقق فلسفۀ دین متعالیه و فلسفۀ دین تطبیقی اشاره نمود.

کلیدواژه‌ها

فلسفۀ وحیانی؛ گزاره‌های وحیانی؛ شهود نبوی؛ حکمت متعالیه؛ ملاصدرا

مراجع

قرآن کریم

ابن‌عربی، محمد بن علی. الفتوحات المکیة. بیروت: دار الصادر، بی‌تا.

ابن‌سینا، محمد ‌بن عبدالله. شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی(مع المحاکمات). قم: دفتر نشر الکتاب، 1403ق.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه. تحقیق: حمید پارسانیا. چ3، قم: اسراء، 1386.

جوادی آملی، عبدالله. عین نضاخ: تحریر تمهید القواعد [ابن‌ترکه]. تحقیق و تنظیم: حمید پارسانیا. ویرایش: علی اسلامی. چ3، قم: اسراء، 1387.

جوادی آملی، عبدالله. معرفت‏شناسی در قرآن. تحقیق: حمید پارسانیا. چ3، قم: اسراء، 1384.

جوادی آملی، عبدالله. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. تحقیق: احمد واعظی. ویراستاری: حسین شفیعی. قم: اسراء، 1389.

 راستین، امیر و سیدمرتضی حسینی شاهرودی. «تعیین موضوع فروعات اصالت وجود و بررسی میزان ابتکاری بودن آن‌ها در نگاه علامه طباطبایی(ره)». آینۀ معرفت 17، ش. 4 (1396): 25-42.

سوزنچی، حسین. «امکان علم دینی؛ بحثی در چالش‌های فلسفی اسلامی‌سازی علوم انسانی». معرفت فرهنگی اجتماعی، ش. 4 (1389): 31-60.

سهروردی، یحیی بن حبش. حکمة الإشراق، شارح: قطب‌الدین رازی. تعلیقه‌نویس: ملاصدرا. تصحیح: نجفقلی حبیبی و حسین ضیایی. تهران: بنیاد حکمت صدرا، 1392.

‌‌‌‌ سهروردی، یحیی بن حبش. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تصحیح: هانری کربن، نجفقلی حبیبی و سیدحسین نصر. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1372.

صلواتی، عبدالله. «تعیّن معرفتی فلسفۀ ملاصدرا و نقد دو دیدگاه». حکمت و فلسفه 11، ش. 2 (1394): 21-26.

طباطبایی، سیدمحمد حسین. بدایة الحکمة. تحقیق: عباس‌علی زارعی. چ28، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1391.

‌‌ طباطبایی، سیدمحمد حسین. نهایة الحکمة. تصحیح و تعلیق: غلامرضا فیاضی. چ3، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1385.

عاشورپور چمندانی، ریحانه. تحلیل و تبیین روش‌شناسی صدرالمتألهین در اسـتفاده از آیات و روایات. چ1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1392.

عبودیت، عبدالرسول. درآمدی به نظام حکمت صدرایی. چ5، تهران: سمت، 1392.

عمادزاده، حسین و مهدی ذاکری. «بررسی اعتبار شهود عرفانی در معرفت‌شناسی حکمت متعالیه». خردنامۀ صدرا، ش. 101 (1399): 47-60.

فناری، شمس‌الدین محمد. مصباح الأنس ببین المعقول و المشهود. تصحیح: عاصم ابراهیم الکیالی. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1388.

قیصری، داود. شرح فصوص الحکم. تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: انتشارات علم و فرهنگ، 1370.

گریفیث، پول. «فلسفۀ تطبیقی دین». ترجمه: بهروز حدادی. هفت آسمان، ش. 3 و 4 (1378): 65-67.

مصباح یزدی، محمدتقی. تعلیقة علی نهایة الحکمة. چ1، قم: مؤسسۀ در راه حق، 1405ق.

مظفر، محمدرضا. منطق مظفر. چ 18، قم: اسماعیلیان، 1387.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الرسائل. قم: مکتبة المصطفوی، بی‌تا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار). چ5، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1419ق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد. مقدمه و تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی. چ4، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب، 1387.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المظاهر الإلهیة فی اسرار العلوم الکمالیة. تصحیح، تحقیق و مقدمه: سیدمحمد خامنهای. چ2، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1391.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. إیقاظ النائمین. تصحیح و تقدیم: محسن مؤیدی. مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1361.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. تحقیق: محمد خواجوی. قم: بیدار، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. رسالة فی الحدوث (حدوث العالم). تحقیق: حسین موسویان. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، رسالۀ سه اصل. تصحیح: سیدحسین نصر. تهران: دانشگاه تهران، 1340.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. سه رسالۀ فلسفی. مقدمه و تحصیح و تحقیق: سیدجلال‌الدین آشتیانی. چ4، قم: بوستان کتاب، 1388.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح أصول الکافی. تصحیح: محمد خواجوی. محشی: علی بن جمشید نوری. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، 1366.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح و تعلیقۀ صدرالمتالهین بر الهیات شفا. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. شرح الهدایة الأثیریة. نویسندۀ متن اصلی: مفضل بن عمر اثیرالدین ابهری. تصحیح: محمدمصطفی فولادکار. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1422ق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تصحیح و تقدیم: سیدجلال‌الدین آشتیانی. چ5، قم: بوستان کتاب، 1388.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. عرشیه. تصحیح و ترجمه: غلامحسین آهنی. اصفهان: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 1341.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. کسر اصنام الجاهلیة. تصحیح: محسن جهانگیری. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین. تصحیح: حامد ناجی اصفهانی. تهران: حکمت، ۱۳۷۵.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. مجموعه رسائل فلسفی. تحقیق: سعید نظری توکلی، علی‌اصغرجعفری، مهدی دهباشی و کاظم مدیرشانهچی. زیر نظر آیت‌الله سیدمحمد خامنهای. چ1، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1389.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. مفاتیح الغیب. تصحیح و مقدمه: محمد خواجوی. محشی: علی بن جمشید نوری. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی و انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1363.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. المشاعر. ویرایش: هانری کربن. چ2، تهران: کتابخانۀ طهوری، 1363.

یزدان‌پناه، سیدیدالله. حکمت اشراق: گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی. تحقیق و نگارش: مهدی علی‌پور. تهران: سمت، تهران، 1389.