معناداری صفات الهی در کلام معتزلی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 55، شماره 1، شهریور 1402، صفحه 11-31   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.44291.0

نویسندگان

نجیمه معینی¹؛ جنان ایزدی^{* 2}

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان

²استادیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه اصفهان

چکیده

معنا حقیقتی است که پس‌از ادراک مراتب یا ظهور واقعیت در ذهن شخص محقق شده و به مخاطب منتقل می‌شود. معناداری گزاره‌های کلامی و به‌ویژه صفات الهی از مهم‌ترین مباحثی است که شالودۀ هر نظام دینی را تشکیل داده و به‌دلیل متعالی‌بودن خداوند و نفی تشبیه او به مخلوق، محل نزاع فیلسوفان دین و متکلمان بوده است. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی نظر معتزله که از عقل‌گراترین متکلمان اسلامی هستند، کنکاش شده است. ازنظر آنان با ملاک مطابقت گزاره‌ها با واقعیت، شناخت مراد خداوند بعداز شناخت صفات خدا حاصل می‌شود. القای پیام‌های هدایت‌گرانۀ وحی برای عموم مردم است و از‌این‌رو، فهم مراد خداوند و صفات الهی میسر شناخته شده است. آن‌ها معناشناسی صفات ذاتی خداوند را با نظرات مختلفی مانند احوال، نیابت ذات از صفات و معنای سلبی تبیین کردند که هرکدام از این نظرات معرفتی برای انسان حاصل نمی‌کنند. همچنین، تعارض‌های متون دینی، از جمله صفات خبری را که حاکی از لوازم جسمانیت در خداوند است، با استفاده از تأویل، استعاره و مجاز، توجه به مباحث لغوی و استناد به قرائات شاذ برطرف ساختند که در پاره‌ای از موارد از ظاهر قرآن غفلت شده است.

کلیدواژه‌ها

زبان دین؛ گزاره‌های کلامی؛ معتزله؛ صفات ذاتی؛ صفات خبری

مراجع

اشعری، ابوالحسن ابن علی. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. ترجمه: محسن امیر مؤید. تهران: امیرکبیر، 1362.

ای پیلین، دیوید. مبانی فلسفۀ دین. گروه مترجمان. ویراسته: سیدمحمود موسوی. قم: پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی، 1383.

آریان، حمید. «معنا و مبانی عقل‌گرایی معتزله در تفسیر قرآن». شناخت قرآن، ش. 1 (1392): 5-25.

بابایی، علی‌اکبر و غلامعلی عزیزی‌کیا و مجتبی روحانی راد. روش‌شناسی تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.

بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر. اصول دین. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1401ق.

بهرامی، محمد. «پرسش‌ها و پژوهش‌های بایستۀ قرآنی در زمینۀ علوم قرآن». پژوهش‌های قرآنی، ش.3 (1374): 40-55.

جبرئیلی، محمدصفر. فلسفۀ دین و کلام جدید. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1386.

حبیبی، معصومه. «معناشناسی اوصاف الهی از دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی و ویلیام پی آلستون». اندیشۀ دینی 14، ش. 1 (1393): 3-22.

دان آر، استیور. فلسفۀ زبان دینی. ترجمه: ابوالفضل ساجدی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

دان آر، استیور. فلسفۀ زبان دینی، نشانه، نماد و داستان. ترجمه: حسین نوروزی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز،1380.

ربانی گلپایگانی، علی. درآمدی بر کلام جدید. قم: هاجر، 1385.

ربانی گلپایگانی، علی. فرق و مذاهب کلامی. قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.

رشاد، علی‌اکبر. فلسفۀ دین. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1385.

رضوانی، علی‌اصغر. شیعه شناسی و پاسخ به شبهات. قم: نشر مشعر، 1384.

زمخشری، جارالله محمد بن عمر. الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. قم: نشر البلاغة، 1413ق.

ساجدی، ابوالفضل. زبان دین و قرآن. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383.

سالاری راد، معصومه. «نظریه‌های شناختاری و غیرشناختاری زبان دینی». معرفت، ش. 111 (1385): 9-24.

سبحانی، جعفر. «زبان دینی در فلسفه و کلام اسلامی». کلام اسلامی، ش. 23 (1376): 4-21.

سلطانی، مصطفی. «صفات خبری از دیدگاه امامیه و معتزله با تأکید بر اندیشۀ سیدمرتضی و قاضی عبدالجبار». اندیشۀ نوین دینی، ش. 29 (1391): صص127-145.

سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن. الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1421ق.

 شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. ترجمه: مصطفی خالق‌داد هاشم. تصحیح: محمدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال، 1362.

شیخ الاسلامی، اسعد. تحقیقی در مسائل کلامی. تهران: امیرکبیر، 1363.

طباطبایی، محمدحسین. ترجمۀ تفسیر المیزان. ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزۀ علمیۀ قم، 1389.

عالمی، روح‌الله. «نظر متکلمین معتزلی دربارۀ صفات خدا». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش.160 (1380): 1-20.

عجالی معتزلی، مختاربن محمود. الکامل فی الاستقصاء فیما بلغنا من کلام القدماء. تحقیق دکتر محمد شاهد. قاهرة: المجلس الأعلی للشئون الإسلام، 1420ق.

علی‌زمانی، امیرعباس. زبان دین. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.

علی‌زمانی، امیرعباس. علم عقلانیت و دین. قم: انتشارات دانشگاه قم، 1383.

فخار، وحیده و مرتضی حسینی شاهرودی. «تحلیل معناداری زبان دین از دیدگاه فراپوزیتیویستی». فلسفه و کلام، ش. 88 (1391): 65-88.

فولادوند، محمدمهدی. ترجمۀ قرآن. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1418ق.

قربانی، قدرت‌الله. «نقد و بررسی دیدگاه‌های ویتگنشتاین و بریث ویت دربارۀ زبان دین». مطالعات تحول در علوم انسانی، ش. 4 (1394): 119-140.

محمدرضایی، محمد و دیگران. جستارهایی در کلام جدید. تهران: سمت، 1381.

محمدی، مجید. آسیب‌شناسی دینی. قم: نشر تفکر، 1383.

محمدی، هاشم. «صفات ذات از دیدگاه اشاعره، معتزله و تشیع». دین و سیاست، ش. 5 و 6 (1384): 29-57.

مکدرموت، مارتین. اندیشه‌های کلامی شیخ مفید. ترجمه: احمد آرام. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1372.

ناشی اکبر، عبدالله. الأوسط فی المقالات. تحقیق: علیرضا ایمانی. قم: مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، 1386.

نصر حامد، ابوزید. رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن. ترجمه: احسان موسوی خلخالی. تهران: نیلوفر، 1387.

نقوی، حسین. «کار کردگرایی و معناشناسی اوصاف الهی از دیدگاه علامه طباطبایی و ویلیام آلستون». معرفت کلامی، ش. 1 (1389): 31 ـ 58.

 واعظی، احمد. «کارکردگرایی و زبان الهیات». معرفت، ش. 19 (1389): 57-63.

همامی، عباس و حسین رجب زاده. «مبانی و روش‌های تفسیر معتزله». پژوهش دینی، ش. 19 (1388): 7-22.

همدانی اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد. المختصر فی اصول الدین. تحقیق: محمد عماره، بیروت: دارالهلال، 1971م.

همدانی اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد. المغنی فی أبواب التوحید و العدل. قاهرة‏: الدار المصریه، 1965م.

همدانی اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد. تنزیه القرآن عن المطاعن. القاهرة: المکتبه الازهریه للتراث، 2006م.

همدانی اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد. شرح الأصول الخمسة. بیروت: داراحیاءالتراث العربی، 1422ق.

همدانی اسدآبادی، عبدالجبار بن احمد. متشابه القرآن. تحقیق: عدنان محمد زرزور. القاهرة: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

هیک، جان. فلسفۀ دین. ترجمه: بهزاد سالکی. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی، 1381.