مؤلفه‌‌های راهبردی در کاربست عملی روش‌‌های تاریخ‌گذاری «مبتنی بر متن» و «کهن‌ترین منبع»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، تیر 1402، صفحه 159-181   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.79641.1415

نویسندگان

مهدیه کیان مهر¹؛ بی بی سادات رضی بهآبادی^{* 2}؛ نصرت نیل ساز³

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث ، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا (س)

²علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا (س)

³دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در روش‌های تاریخ‌گذاریِ روایات، غیر از قواعد کلی، برخی مؤلفه‌ها و نکات ظریف باید در کاربست هر شیوه به‌طور جدی مدنظر قرار گیرد؛ زیرا در غیر این صورت، اعتبار نتایج پژوهش خدشه‌دار می‌شود. در این نوشتار با بررسی آثار مختلف خاورشناسان و نیز تجربۀ عملی حاصل از تاریخ‌گذاریِ برخی روایات، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در تاریخ‌گذاریِ مبتنی بر متن استخراج شده که عبارت است از: کشف منابع متقدم‌تر و نسخه‌های جدید، وجود نسخه‌های خطی و چاپی مختلف از یک اثر، نسخه‌های در دسترس شارحان کتب روایی و نویسندگان متأخر، نام مؤلفان کهن در سند روایات و تعدد عنوان یک اثر.
مهم‌ترین مؤلفه‌ها در تاریخ‌گذاری بر اساس کهن‌ترین منبع نیز به این قرار است: انگیزه‌ها و روش‌های جعل، مضامین حاکی از بافت تاریخی متن و نیز سیر تطور متن و عوامل مختلف آن در تاریخ‌گذاری بر اساس متن.

کلیدواژه‌ها

مؤلفه‌های تاریخ‌گذاری؛ کهن‌ترین منبع؛ تاریخ‌گذاری مبتنی بر متن؛ تطور متن؛ منبع‌یابی؛ تحریریابی

مراجع

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبة‌الله‌،شرح نهج البلاغة لابن‌أبی‌الحدید، به‌تحقیق ابراهیم محمد ابوالفضل‌،چاپ‌اول، قم: آیت‌الله مرعشی‌نجفی‌، 1404ق.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، تهران: اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی، الموضوعات، به‌تحقیق عبدالرحمن‎محمدعثمان، چاپ‌اول، مدینه: سلفیة، 1386ق.

ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، تاریخ دمشق، به‌تحقیق عمروبن‌غرامة عمروی، بیروت: دار الفکر، 1415ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، تفسیر القرآن العظیم، به‌تحقیق سامی‌بن‌محمد سلامة، چاپ‌دوم، بی‌جا: دار طیبة، 1420ق.

ابن‌منده، محمدبن‌اسحاق، الایمان، به‌تحقیق علی‌بن‌محمد فقیهی، چاپ‌دوم، بیروت: الرسالة، ١٤٠٦ق.

ابوریه، محمود، اضواء علی السنة المحمدیة او دفاع عن الحدیث، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1397ق.

ابوعبیده، معمربن‌مثنى، مجاز القرآن، به‌تحقیق محمدفؤاد سزگین، قاهره: خانجى، 1381ق.

اعظمی، محمدمصطفی، «نظام اسناد: وثاقت و اعتبار»، در: آقایی، سیدعلی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌‌ها و نمونه‌‌ها، چاپ‌اول، تهران: حکمت، 1394.

البانی، محمدناصرالدین، سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة و أثر‌‌ها السیئ فی الأمة، چاپ‌اول، ریاض: دار المعارف، 1412ق.

آقا بزرگ طهرانى، محمدمحسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

آقایی، سیدعلی، «تاریخ‌گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد-متن: امکانات و محدودیت‌‌ها»، صحیفۀ مبین، س17، ش50، 1390، صص102تا140.

آقایی، سیدعلی، «حدیث به‌مثابۀ دادۀ تاریخی: مروری بر رهیافت‌‌های محققان غربی به مسئلۀ وثاقت احادیث اسلامی»، آیینۀ پژوهش، س23، ش137 و 138، 1391، صص19تا29.

پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل‌سنت، چا‌‌پ‌اول، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، 1392.

پاکتچی، احمد، فقه‌الحدیث با تکیه بر مسال لفظ، چاپ‌سوم، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، 1396.

ثعلبی، احمدبن‌محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، چاپ‌اول، عربستان: دار التفسیر، ١٤٣٦ق.

حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله، المستدرک على الصحیحین، به‌تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ‌اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، ١٤١١ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن‌،اثبات الهداة، چاپ‌اول‌،بیروت: اعلمی‌، 1422ق.

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی، الکفایة فی علم الروایة للخطیب البغدادی، مدینه: المکتبة العلمیة، 1357ق.

ذهبی، محمدبن‌احمد، سیر أعلام النبلاء، به‌تحقیق شعیب الأرناؤوط و دیگران، چاپ‌سوم، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405ق.

رحمتی، محمدکاظم و محمد قندهاری، «مروری بر بازسازی متون حدیثی با تأکید بر حدیث شیعه»، در: سلمان‌نژاد، مرتضی و محمدهادی گرامی، رویکرد‌‌های نوین در حدیث‌پژوهی شیعه، چاپ‌اول، 1397.

سبحانى‌، جعفر،بحوث فی الملل و النحل‌، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، بی‌تا.

سلیمیان، خدامراد، روش نقد و بررسی روایات مهدویت، چاپ‌اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1396.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، الدر المنثور، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

شاخت، یوزف، «سند شاهدی برای تاریخ‌گذاری‌حدیث»، ترجمۀ مهرداد عباسی، در: آقایی، سیدعلی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌‌ها و نمونه‌‌ها، 1394.

شولر، گریگور، شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌‌های اسلامی، ترجمۀ نصرت نیل‌ساز، چاپ‌دوم، تهران: حکمت، 1393.

شیری ‌محمدآبادی، مرجان و نصرت نیل‌ساز، «تاریخ‌گذاری آغاز نزول وحی بر پیامبر اکرم(ص) در جوامع روایی اهل‌سنت»، مطالعات قرآن و حدیث، س15، ش30، 1401، صص147تا177.

شیری ‌محمدآبادی، مرجان و نصرت نیل‌ساز، «واکاوی قواعد مشترک در شیوه‌‌های نقد حدیث مسلمانان و روش‌‌های تاریخ‌گذاری روایات خاورشناسان»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، س26، ش67، 1399، صص251تا282.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد، المعجم الکبیر، به‌تحقیق حمدی‌بن‌عبدالمجید سلفی، چاپ‌دوم، قاهره: ابن‌تیمیة، 1405تا1406ق.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد، الأحادیث الطوال، به‌تحقیق حمدی‌بن‌عبدالمجید السلفی، چاپ‌دوم، موصل: الزهراء، 1404ق.

طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، مکه: دار التربیة و التراث، بی‌تا.

فلاته، عمر، الوضع فی الحدیث، دمشق: مناهل العرفان، 1401ق.

قندهاری، محمد و علی راد، «احادیث طوال در میراث مکتوب سدۀ نخست هجری»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش67، 1399، صص67تا98.

کوک، مایکل، «تاریخ‌گذاری‌ روایات ‌آخر الزمان»، ترجمۀ فرهنگ مهروش و مرتضی کریمی‌نیا، در: موتسکی، هارالد، حدیث اسلامی؛ خاستگاه و سیر تطور، به‌کوشش و ویرایش مرتضی‌کریمی‌نیا، 1394.

گورکه، آندریاس، «روش تاریخ‌گذاری اسناد- متن باتوجه‌به حلقۀ مشترک پژوهش موردی: روایات آخرالزمان»، ترجمه و تحقیق سعید شفیعی، در: سلمان­نژاد، مرتضی و  محمدهادی گرامی، رویکرد‌‌های نوین در حدیث‌پژوهی شیعه، 1397.

مددی، سیداحمد، «گفتگو با آیت‌‌الله سیداحمد مددی»، در: عمادی­حائری، سیدمحمد، بازسازی متون کهن حدیث شیعه، ، قم: دار الحدیث، 1388.

مدرسی‌طباطبائی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین، ترجمۀ رسول جعفریان و علی قرایی، قم: نشر مورخ، 1386.

مفید، محمدبن‌محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، چاپ‌اول، قم: کنگرهٔ هزارهٔ شیخ مفید،1413ق.

مقدسی، عبدالغنی‌بن‌عبدالواحد، الکمال فی أسماء الرجال، به‌تحقیق شادی‌بن‌محمد آل‌نعمان، چاپ‌اول، کویت: الهیئة العامة للعنایة، ١٤٣٧ق.

موتسکی، هارالد، «جمع و تدوین قرآن: بازنگری در دیدگاه‌‌های غربی در پرتو تحولات جدید روش‌شناختی»، ترجمۀ مرتضی کریمی‌نیا، هفت‌آسمان، س12، ش32، 1385، صص155تا196.

موتسکی، هارالد، «ارزیابی تاریخ‌گذاری احادیث»، ترجمۀ سیدعلی آقایی، در: آقایی، سیدعلی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌‌ها و نمونه‌‌ها، چاپ‌اول، حکمت، تهران، 1394.

موتسکی، هارالد، «حدیث‌پژوهی‌در غرب: مقدمه‌ای در باب خاستگاه و تطور حدیث»، ترجمۀ مرتضی‌کریمی‌نیا، در: موتسکی، هارالد، حدیث اسلامی، به‌کوشش‌مرتضی‌کریمی‌نیا، چاپ‌دوم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، 1394.

موتسکی، هارالد، «مطالعات حدیثی به کجا می‌رود؟ »، ترجمۀ سیده زهرا مبلغ، در: آقایی، سیدعلی، تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌‌ها و نمونه‌‌ها، چاپ‌اول، حکمت، تهران، 1394.

نعیم‌بن‌حماد، ابوعبدالله، الفتن، به‌تحقیق سمیر امین زهیری، چاپ‌اول، قاهره: التوحید، 1431ق.

نیل‌ساز، نصرت، «تاریخ‌گذاری تفسیر منسوب به ابن‌عباس: نقد روش تحلیل ادبی ونزبرو و ریپین»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش6، 1385، صص27تا64.

نیل‌ساز، نصرت، «تبیین و ارزیابی نظریۀ سزگین دربارۀ شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی»، پژوهش‌‌های قرآن و حدیث، س47، ش2، 1393، صص321تا346.

نیل‌ساز، نصرت، «ماهیت منابع جوامع روایى اولیه از دیدگاه گرگور شوئلر»، مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث، س44، ش88، 1391، صص133تا164.

نیل‌ساز، نصرت، خاورشناسان و ابن‌عباس: تحلیل انتقادی دیدگاه‌‌های خاورشناسان دربارۀ آثار تفسیری منسوب به ابن‌عباس، چاپ‌اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1393.

نیل‌ساز، نصرت، ابوالفضل رجائی‌فرد، «کارکرد فهرست‌‌های شیخ‌طوسی و نجاشی در تکمیل روش سزگین در بازیابی منابع آثار کهن روایی (مطالعۀ موردی: کتاب‌الزهد حسین‌بن‌سعید اهوازی)»، مطالعات فهم حدیث، ش1، 1396، صص131تا157.

-Juynboll، G. H. A، Muslim tradition: studies in chronology، provenance and authorship of early Hadith، ،second edition. (1st ed: 1983)، Cambridge university press، New York، 1985.

-Motzki، Harald، “The Murder of Ibn Abi-Huqayq: On The Origin and Reliability of some Maghazi-Reports”، The Biography of Muhammad in Islamic History and Civilization Studies and Texts، Brill، Liden-Boston-koln. vol. 78،2000،p170-239.

-Schacht، Joseph، The origins of Muhammadan jurisprudence، Oxford university press. (1st ed: 1950)، London، 1979.

-Schoeler، Gregor، The Biography of Muḥammad: Nature and authenticity، trns. Uwe Vagelpohl، And ed. James E. Montgomery، Routledge. (1st ed: 1996 in German)، Londen، 2011.