بررسی تصریح و پنهان سازی ایدئولوژی در روایت های رئالیسم سوسیالیستی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 30، خرداد 1402، صفحه 125-160   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.80551.1144

نویسندگان

زهره نیک سیر^{* 1}؛ مریم درپر²

¹دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران (بابلسر). مازندران، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کوثر بجنورد. بجنورد، ایران

چکیده

در متون مختلف، متغیّرهای واژگانی و بلاغی نقش برجسته‌ای در جهت‌دارکردن محتوا، و انتقال صریح یا پوشیده‌‌ی ایدئولوژی دارند. در پژوهش حاضر، به منظور ارزیابی میزان صراحت یا پوشیده‌گویی نویسندگان، کارکرد چهار متغیّر سبکی و گفتمان‌مدار «دشنام و دشواژگان»، »واژگان متعلق به گفتمان‌های خاص»، «نمادپردازی و تداعی معانی» و «تمثیل روایی» در تعدادی از روایت‌های رئالیسم سوسیالیستی فارسی، که در فاصله‌ی سال‌های 1320 – 1332 نوشته شده‌اند، در چارچوب سبک‌شناسی انتقادی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست‌آمده نشان می‌دهد که اگرچه همه‌ی نویسندگان آثار مورد نظر در پی انعکاس روح حاکم بر زمانه و مشروعیت‌بخشیدن به ستیز علیه سلطه بوده‌اند، اما در انتقال این ایدئولوژی به مخاطب به دو شیوه‌ی متفاوت عمل کرده‌اند؛ نویسندگان حزبی که در ارتباط مستقیم با حزب توده بوده‌ و آثار روایی خود را به سفارش این حزب تولید کرده‌اند، تمایل چندانی به استفاده از شگردهای پنهان‌سازی ایدئولوژی از جمله نمادپردازی و تداعی معانی و همچنین تمثیل نداشته‌، بیشتر با استفاده از منغیر سبکی کاربرد واژگان متعلق به گفتمان‌های خاص، به انتقال عریان ایدئولوژی مورد نظر پرداخته‌اند؛ این در حالی است که نویسندگان انتقادی و مستقل از حزب توده، با استفاده از شگردهای بلاغی نمادپردازی و تداعی معانی و نیز تمثیل، سعی در عمق‌بخشیدن به متن، پنهان‌سازی ایدئولوژی و القای ضمنی آن به مخاطب داشته، مخاطب را در نه در رویارویی با قدرت ساختاری و سرکوبگر حاکم بر جامعه، بلکه در تقابل با ارزش‌های حاکم و سلطه‌ی هژمونیک آن‌ها قرار داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

تصریح؛ پنهان سازی؛ ایدئولوژی؛ رئالیسم سوسیالیستی؛ سبک شناسی انتقادی

مراجع

امامی، صابر.(1381). «نماد و تمثیل، تفاوت‌ها و شباهت­ها». کتاب ماه هنر، ش47 و 48، ص60- 68.

انوشه، حسن.(1376). فرهنگنامه ادب فارسی. جلد دوم. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آل احمد، جلال.(1372). از رنجی که می بریم. تهران: فردوس.

آلتوسر، لوئی.(1386). ایدئولوژی و ساز و برگ­های ایدئولوژیک دولت. ترجمۀ روزبه صدرآرا. تهران: چشمه.

برتنس، یوهانس ویلیم.(1384). مبانی نظریۀ ادبی. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.

پارسا، محمد.(1374). زمینۀ روان­شناسی (روان­شناسی عمومی). چاپ یازدهم. تهران: اساطیر.

جول، جیمز.(1388). گرامشی. ترجمۀ محمدرضا زمردی. چاپ اول. تهران: ثالث.

چدویک، چارلز.( 1378). سمبولیسم. چاپ دوم. ترجمۀ مهدی سحابی. تهران: مرکز.

چوبک، صادق.(1352). خیمه­شب بازی. چاپ چهارم. تهران: جاویدان.

داد، سیما.(1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ سوم. تهران: مروارید.

درپر، مریم.(1390). «سبک­شناسی نامه­های غزالی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی». رسالۀ دکتری دانشگاه فردوسی مشهد.

درپر، مریم.(1391). «سبک‌شناسی انتقادی، رویکردی نوین در بررسی سبک بر اساس تحلیل گفتمان انتقادی». فصلنامۀ علمی پژوهشی نقد ادبی. سال5، شماره17، ص37- 62.

دریفوس، هیوبرت؛ رابینو، پل.(1384). میشل فوکو: فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک. ترجمۀ حسین بشریه. چاپ چهارم. تهران: نی.

دهباشی، علی.(1380). یاد چوبک (مجموعه مقالات). چاپ اول. تهران: ثالث.

ساچکوف، بوریس.(1362). تاریخ رئالیسم. ترجمۀ محمد تقی فرامرزی. تهران: تندر.

سجودی، فرزان.(1387). نشانه­شناسی کاربردی. چاپ اول. تهران: علم.

سلدون، رامان؛ ویدوسون، پیتر.(1377). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ­ عباس مخبر. چاپ دوم. تهران: طرح­ نو.

شریفی، شهلا؛ حامدی شیروان، زهرا.(1393). «تأثیر مؤلفه­های واژگانی بر میزان صراحت یا پوشیده­گویی در متون مطبوعاتی». نشریۀ مطالعات فرهنگ- ارتباطات، دوره15، شماره25، ص171- 196.

صحرائی، قاسم؛ کنجوری، احمد.(1394). «رفتارشناسی شخصیت­های داستانک­های عدل و دزد قالپاق، نوشتۀ صادق چوبک، بر اساس نظریات روانشناسی اجتماعی». ادبیات پارسی معاصر، سال5، شماره4 (پیاپی 16)، ص61- 80. عضدانلو، حمید.(1396). «از ایدئولوژی تا گفتمان». مجلۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش38، ص4- 29.        علوی، بزرگ.(1357). ورق­پاره­های زندان. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.                                                                        فتوحی رود معجنی، محمود.(1385). بلاغت تصویر. تهران: سخن.

فرتر، اوک.(1387). لویی آلتوسر. چاپ اول. ترجمۀ امیر احمدی آریان. تهران: مرکز.

کادن، جی. ای.(1380). فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: شادگان.

گروه نویسندگان.(1384). نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران. چاپ اول. تهران: اسطوره.

گلستان، ابراهیم.(1384). آذر ماه آخر پاییز. چاپِ اول بازتاب­نگار. تهران: بازتاب­نگار.

لوپز، خورخه؛ اسکات، جان.(1385). ساخت اجتماعی. چاپ اول. تهران: نی.

مدرسی، یحیی.(1368). درآمدی بر جامعه­شناسی زبان. چاپ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مسعود، محمد.(1357). بهار عمر. چاپ پنجم. تهران: جاویدان.

مشفق کاظمی، مرتضی.(1371). روزگار و اندیشه­ها – دوران پختگی. ج2. تهران: ابن­سینا.

میرعابدینی، حسن.(1380). صدسال داستان­نویسی ایران. جلد 1 و 2. تهران: نشر چشمه.

 نوابخش، مهرداد؛ کریمی، فاروق.(1388). «واکاوی مفهوم قدرت در نظریات میشل فوکو». فصلنامۀ مطالعات سیاسی، دوره­1، شماره3، ص49-63. 

ون­دایک، تئون­ای.(1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان؛ از دستور متن تا گفتمان­کاوی انتقادی. ترجمۀ پرویز ایزدی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

هدایت، صادق.(1356). سگ ولگرد. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

یارمحمدی، لطف­الله.(1383). گفتمان­شناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.

 

-Fowler, R. (1986). Linguistic Criticism. Oxford: Oxford University Press.

 -Leech, G. & M. Short. (1981). Style in Fiction. London: Longman.     

-Simpson, P. (2004). Stylistics. A Resourse Book for Students. London: Routledge.

University California Press.           

-Van Dijk, T. (1998). Opinions & Ideologies in the press. In A. Bell & Garrett, approaches to Media discourse. Malden, MA: Blackwell.

-Weber, M. (1978). Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, 2Vols.California: